Verbeelding van de Waal

Verbeelding van de Waal laat letterlijk alle aspecten van de Waal zien. Vooral in beeld, maar ook in woord.

Lees intro

80 verhalen
Bekijk volledige kaart

De special is thematisch opgebouwd:

Verbeelding van de Waal is een samenwerkingsproject tussen De Bastei, Museum Het Valkhof, Erfgoed Gelderland, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, gemeente Nijmegen en Overland. Financieel mogelijk gemaakt door de provincie Gelderland.

Steur was de grootste vis in Nederlandse wateren. Vrouwelijke steuren konden tot vier meter lang worden. Kuit was lekkernij (peelmoes, later kaviaar). © Bron: Universiteit van Amsterdam, Iconographia Zoölogica, 1700-1800. CC0
Vissen in de Waal
<p>Ooit was de vis in de Waal een belangrijke voedselbron voor de mensen die langs de rivier woonden. In elk dorp woonden vissers, en ook...
Jan van Goyen – die dit gezicht op de Waal en Valkhofburcht in 1641 schilderde - inspireerde veel schilders met zijn  sfeervolle beelden van de brede rivier waaraan de middeleeuwse burcht monumentaal oprijst. © via Collectie Gelderland, Museum het Valkhof
Verbeelding van de Waal - inleiding
<p>Verbeelding van de Waal laat letterlijk alle aspecten van de Waal zien. Vooral in beeld, maar ook in woord. Verwonder je over de Waal en...
Uitsnede van kaart uit 1631 van de omgeving van de Ronduit in Bemmel. Naast de redoute ligt een gevaarlijke schaardijk. © Nico van Geelkercken, 1631, Bron: Gelders Archief, PD
Tachtigjarige Oorlog: Een nieuw leven voor de Mauritstorens
<p>Na de Tachtigjarige Oorlog verloren de Mauritstorens hun functie. Sommige torens, die destijds vaak ‘redoute’ werden genoemd, gingen in vlammen op, vervielen of werden opgeslokt...
Kostbare vuurstenen dolk, gevonden bij Lent © Museum Het Valkhof, CC-BY
De rivier gunstig stemmen met offers
<p>De belevingswereld van de vroege bewoners van het rivierengebied was vol van mythen en religieuze betekenis. Ze hadden geen tempels of kerken waar ze hun...
De ondergang van Herwen in de Waal inspireerde kunstenaar Alphons ter Avest tot het kunstwerk Tuimelende Huizen © Alphons ter Avest, project Verdronken dorpen 2011
Dorpen spoelen weg
<p>De bewoners van de dorpen van de Waal stonden machteloos tegenover een zich uitschurende rivierbocht. Verschillende dorpskernen zijn in het water verdwenen.</p>
De Spiegelwaal bij Lent, geopend in december 2015, is een bijzondere nevengeul. Bruggen moesten worden verlengd en er ontstond een eiland: Veur-Lent © Johan Roerink CC-BY, Beeldbank Rijkswaterstaat.
De beteugelde rivier
<p>Na eeuwen van maatregelen om de rivier in te dammen en op zijn plaats te houden is de rivier veiliger en voorspelbaarder geworden. Toch verlangen...
Waaldijk met kerkje van Hien. Het water rechts van de dijk is een strang, een overblijfsel van de Waal dat de dijk ooit bedreigde. (ongedateerd) © C.J. Steenberg, Rijksdienst Cultureel Erfgoed, CC-BY-SA 4.0
Rivieren verschuiven
<p>Niet alleen bij extreem hoogwater of ijsgang, ook bij normale waterstanden konden dijken worden bedreigd. Rivierlopen konden naar de dijk toe verschuiven. Langs de Waal...
Bij de aanleg van de nevengeul bij Lent is veel archeologisch onderzoek gedaan. Daarbij werden delen van het verdwenen fort Knodsenburg blootgelegd, zoals hier te zien op een vogelvlucht uit 1668, helemaal onderaan. © Via Collectie Gelderland, Museum het Valkhof
Nieuwe Waallandschappen met oude wortels
<p>Vanaf 1990 zijn veel uiterwaarden opnieuw ingericht voor nieuwe natuur en ruimte voor de rivier. Zo is het uiterwaardenlandschap de afgelopen 25 jaar langzamerhand...
De naar het noorden toe verschuivende Waal die Bemmel bedreigt en de landtong die daar bij ontstond. In de landkaart is met vage lijntjes aangegeven waar de bocht zal worden doorsneden. © Kaart van Van Geelkercken, 1649. Gelders Archief.
Bemmel gered, Doornik verdrinkt
<p>De bewoners van de dorpen langs de Waal stonden machteloos tegenover een zich uitschurende rivierbocht. Bemmel ontsnapte aan dit lot, ten koste van Doornik dat...
Verburgtskolk gezien vanaf de Waaldijk © Google Streetview
Samengestelde kolken
<p>Plekken langs de dijk die eenmaal waren doorgebroken, hadden verhoogde kans om het nogmaals te begeven. Veel wielen langs de Waal zijn ontstaan door de...
Boerderij Den Hoek te Gameren is gebouwd op een terp © Eduard van Iersel, cc-by-sa
Het gevaar van dijken
<p>De sluitende bedijking in de middeleeuwen betekende helaas niet dat het voor de bewoners langs de rivieren veiliger was geworden. Integendeel. Doordat het overstromingsgebied bij...
Kopergravure met stadsgezicht op Nijmegen vanaf de Waal met de in 1784 ingestorte Lappentoren © Ernst Karl Gottlieb Thelott en Hendrik Hoogers, 1784 of later, collectie Museum Het Valkhof CC-BY
Nijmegen bedreigd door het water
<p>De ligging aan de buitenbocht van een rivier houdt gevaar in zich, omdat de rivier naar buiten toe kan opschuiven. Voor een handelsstad is die...
De schilder Jan Toorop woonde tussen 1908 en 1916 in Nijmegen. Hij schilderde er weinig, maar maakte wel dit Gezicht op Ooy en de Waal, gezien vanaf de Batavierenweg. © Museum het Valkhof
De Waal als inspiratiebron
<p>Rivieren hebben niet alleen betekenis als grens, als handelsader, als visleverancier of als dreigend gevaar. Als duizenden jaren lang hebben rivieren ook een ‘hogere’ betekenis.</p>
“Toen wij bij Lent afscheid van onzen voerman namen, zagen wij Nijmegen in een soort van Amphitheater voor ons uitgespreid, met de brede Waal voor dezelve,” schreef Willem de Clercq in 1815. © Aquarel Paulus van Liender, 1752, collectie Museum Het Valkhof - CC-BY
Schrijvers, schilders en de opkomst van het toerisme
<p>In de negentiende eeuw ontdekten ook in Nederland romantische schrijvers en wandelaars de stuwwal bij Nijmegen en het rivierenlandschap. In hun voetsporen volgden de schilders....
De spoorbrug over de Waal bij Zaltbommel in aanbouw in 1869. Er is nog een onderbrug te zien ten behoeve van de werkzaamheden. © Wikimedia Commons, Pieter Oosterhuis - PD
Vaste bruggen
<p>Het duurde tot in de twintigste eeuw voordat er vaste bruggen over de Waal werden gebouwd. Het uitbreidende spoorwegennet en het toenemende wegverkeer maakte dit...
Het door de Spanjaarden gebouwde fort ‘oud’ Sint-Andries ligt strategisch op een landtong tussen Maas en Waal. Kaart van Blaeu, 1649. © Universiteit Utrecht, Toonneel der Steden, Joan Blaeu
Tachtigjarige Oorlog: Fort Sint Andries
<p>In de Bommelerwaard bij Heerewaarden, op een punt waar de rivieren de Waal en Maas elkaar bijna raken, bouwden de Spanjaarden tijdens de Tachtigjarige Oorlog...
Zaltbommel op een ongedateerde pentekening © Collectie Gelderland Stadskasteel Zaltbommel, maker onbekend
Steden aan de Waal
<p>Nederlands oudste steden liggen aan de Waal: Nijmegen, met zijn Romeinse verleden, en Tiel, al een stad in de vroege middeleeuwen. De steden Nijmegen, Tiel...
De overstroomde uiterwaarden bij Beuningen in 1993 © Bart van Eyck CC-BY, Beeldbank Rijkswaterstaat
Overstromingen in de uiterwaarden
<p>Al circa 800 jaar heeft de Waal een sluitende bedijking. Toch vinden bijna jaarlijks nog overstromingen plaats. Gelukkig gebeurt dat precies op de plek die...
De Waalhaven van Nijmegen was tot de jaren ’80 een belangrijk industriegebied; daarna nam het belang van de industrie en de haven voor de oude Waalsteden af © Beeldbank Rijkswaterstaat, Henri Cormont
Recreatiehaven in plaats van overslaghaven
<p>Nog steeds is de Rijn een van de belangrijkste transportaders van Europa, maar het economische belang van de tussenliggende steden als overslaghaven of industriegebied...
In het kader van een lobby voor een Waalbrug bij Nijmegen werd in 1909 deze kaart uitgegeven, met de nog niet bestaande nieuwe brug als ontbrekende schakel © Museum het Valkhof, I. Jansz, 1909
De Waalbrug bij Nijmegen
<p>De komst van de Waalbrug heeft veel voeten in de aarde gehad, en niet iedereen in Nijmegen is er blij mee. Niettemin is de brug...
In Brakel moest in 1975 onder meer het voormalige gemeentehuis voor dijkversterking wijken. Sinds 1980 staat op de plek van het gemeentehuis het Vrouwtje van Brakel, dat zorgelijk over de Waal tuurt. © Via Collectie Gelderland, Gelderland in Beeld, gemeente Zaltbommel
Van dijkversterking naar Ruimte voor de Rivier
<p>Na de Watersnoodramp van 1953 moesten eveneens de dijken in het rivierengebied versterkt worden. De rigoureuze aanpak daarvan leidde tot veel protest. Ondertussen ontstonden in...
Gezicht op de Ooijpolder vanaf de Holleweg bij Berg en Dal, omstreeks 1860. Rivierzanden liggen op de stuwwal hoog boven de huidige rivier. © Museum het Valkhof, Willen Carel Nakken
IJstijden en rivieren
<p>De voorlopers van de Rijn, de Waal en de Maas vormden het Nederlandse landschap. Al miljoenen jaren lang brengen deze rivieren grind, zandkorrels en kleideeltjes...
Op deze pentekening uit 1827 is te zien dat de Waal bij Nijmegen ondiepten en zandbanken kent. Op de achtergrond de Gierpont met drijvers aan de kabel. © Museum Het Valkhof, pentekening van Balthazar Jooss
Voorden, kano's en ponten
<p>Vroeger, toen Nederland nog grotendeels bedekt was met moerassen en bossen, was de rivier de handigste weg om van A naar B te gaan. Maar...
Gehucht Kerkwijk in de Bommelerwaard, voorbeeld van een woerd © Jan Neefjes, Overland, CHW Gelderland 539, 2003 CC-by
Omgaan met de grillen van de rivier
<p>Toen de mensen 5000 jaar geleden vaste woonplaatsen kregen en de door de rivier afgezette kleigronden gingen bewerken, waren er nog geen dijken. Instanties als...
Splitsingspunt van Rijn en Waal bij de Schenkenschans omstreeks 1640. De Waal was toen al een grotere tak dan de Rijn. Rond het splitsingspunt liggen veel fortificaties. Noord is onder. © Atlas van Loon, Joh. Jacobi Schort, ca. 1640
Meanderende rivieren
<p>Ongeveer 10.000 jaar geleden was de ijstijd afgelopen. In de periode die we het holoceen noemen, werd het klimaat warmer en gelijkmatiger. De bergen in...
In het Weurtsch Straatje zijn autochtone bomen en struiken gevonden – zoals deze Spaanse Aken - die karakteristiek zijn voor de oorspronkelijke ooibossen in de uiterwaarden. © Robert Ceelen
Weurts straatje en bomen van betekenis
<p>Vanaf 1990 zijn veel uiterwaarden opnieuw ingericht voor nieuwe natuur en ruimte voor de rivier. In het begin van de 21e eeuw is er ook...
Op deze ets van Jan Caspar Philips uit 1741 zijn links van de aanlegsteiger van de gierpont baders te zien. © Jan Caspar Philips, 1741, collectie Museum Het Valkhof - CC-BY
Rivierbaden, recreatievaart en struintochten
<p>Hoewel vooral de stuwwal, het Waalfront en de weidse gezichten tot de verbeelding van de welgestelde negentiende-eeuwse reiziger spraken, oefende de rivier zélf ook altijd...
Baggermolen in uiterwaarden langs de Waal omstreeks 1950. © Fotopersbureau Gelderland, fotocollectie Regionaal Archief Nijmegen
Zandwinning bij de Waal
<p>In het rivierengebied wordt niet alleen klei, maar ook veel zand gewonnen. Het wordt gebruikt als bouwmateriaal in cement, bijgemengd met klei voor baksteen en...
In 1816 voer het eerste stoomschip over de Waal, en al gauw was de raderboot een vertrouwd beeld. Op de voorgrond van deze tekening uit 1828 van Peter Franciscus Peters is een raderboot te zien. © via Collectie Gelderland Museum het Valkhof
Vernieuwing tijdens de Industriële Revolutie
<p>De industriële revolutie veranderde in de negentiende eeuw de aard van de handel op de Waal. De stoomscheepvaart deed zijn intrede, en talloze maatregelen zorgden...
Herstel van de Waalbrug, door de Duitsers in maart 1941. © Beeldbank Rijkswaterstaat
Waalbruggen in oorlogstijd
<p>Bruggen waren in oorlogstijd van enorm strategisch belang. Zonder bruggen zijn rivieren nauwelijks passeerbaar voor troepen en materieel. Om die reden worden in oorlogstijd bruggen...
Belegering van de stad Nijmegen door Prins Maurits 1591, die voor zijn troepen gebruik maakt van een schipbrug (linksboven) over de Waal. © Regionaal Archief Nijmegen PD
Schipbruggen
<p>Eeuwenlang was de Waal te breed voor vaste bruggen. Maar als er een militaire noodzaak was, dan was de oplossing: schipbruggen over de Waal</p>
Veel kunstenaars legden de weidsheid van het rivierenlandschap vast, vaak vanwege het landschap zelf, maar op deze ets om de fortificaties rond Nijmegen in beeld te brengen (Mattheus Berkenboom, 1705). © via Collectie Gelderland, Museum het Valkhof
Een weidse rivier aan een on-Nederlandse stuwwal
<p>De ligging van Nijmegen, aan de voet van de stuwwal en aan de oever van een weidse rivier, maakte van de stad en het omliggende...
In het kader van een lobby voor een Waalbrug bij Nijmegen werd in 1909 deze kaart uitgegeven, met de nog niet bestaande nieuwe brug als ontbrekende schakel © Museum het Valkhof, I. Jansz, 1909
De Waal als barrière
<p>Toen Nederland nog grotendeels bedekt was met moerassen en bossen, vormden rivieren de verbindingen tussen verschillende streken.</p>
Hoogtebeeld van binnendijkse geulpatronen van voor de bedijking ten westen van Weurt. De laaggelegen zuidelijke geul bestaat uit nat bos en grasland, dat beter bestand is tegen natte omstandigheden dan akkers en boomgaarden. © Jan Neefjes, Overland. Actueel Hoogtebestand Nederland.
Dijken in het landschap bij Beuningen en Weurt
<p>De dijk bij Beuningen, ten zuiden van de Waal, heeft niet altijd op deze plek gelegen. Tussen grofweg Weurt en Winssen is de dijk enkele...
Deze afbeelding van de Sint Elisabethsvloed (1421) is mogelijk een van de eerste schilderijen waarop de Waal staat afgebeeld (linksboven). Het een altaarstukpaneel van een onbekende meester (1490-1495). © Rijksmuseum PD
De Waal in schilderijen: opkomst
<p>Met de opkomst van de Renaissance, aan het begin van de zestiende eeuw, schilderden kunstenaars meer religieuze taferelen en legden ze zich toe op alledaagse...
De Waaldijk bij Heesselt met peilschaal op 1 februari 1995. © Henri Cormont, beeldbank Rijkswaterstaat CC-BY.
De bijna-ramp 1995
<p>In de jaren negentig waren we in Nederland de mogelijkheden van watersnood bijna vergeten. Na 1926 hadden zich in het rivierengebied geen grote overstromingen meer...
Tussen Heerewaarden en Rossum zijn nog de resten te zien van Nieuw Fort Sint Andries. Op de achtergrond de sluizen tussen Waal en Maas, die het fort ooit verdedigde. © René V. - PD
Nieuwe forten voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie
<p>In de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die vanaf 1815 werd aangelegd om het westen van het land te verdedigen, kregen oude forten en kastelen nieuwe betekenis,...
Belegering Zaltbommel door de Spanjaarden op een kaart van 1599. Noord is onder. De schipbrug over de Waal is te zien. Links het Spaanse leger. © Rijksmuseum, maker anoniem - PD
Tachtigjarige Oorlog: Beleg van Zaltbommel
<p>De Spanjaarden belegerden in 1599 tijdens de Tachtigjarige Oorlog de stad Zaltbommel. De troepen van de Spaanse bevelhebber Mendoza vochten er tegen de manschappen van...
Detail geschetste kaart van Johan van Gielis uit 1552 (noord onder). Commissarissen van het Hof van Gelre testten de stroom (stippellijn). © Johan van Gielis, Hof van Gelre en Zutphen, Gelders Archief, CC-BY
Agressief bekribben
<p>Al in de middeleeuwen kregen de mensen door dat de loop van de rivieren te beïnvloeden is. Door kribben aan te leggen kan je land...
Grenspaal tussen Hellouw en Haaften © Rien de Schipper, Overzicht Grenspalen in Nederland, Gelderland 1
Van dorpspolder naar waterschap
<p>Na het vertrek van de Romeinen is er waarschijnlijk eeuwen lang weinig aan rivierbeheer gedaan. Totdat in de loop van de Middeleeuwen het rivierengebied dichter...
Het landschap van de oeverwal: het gehucht Heesselt, gezien vanaf de Waalbandijk. De lichte, zandige, kleigrond is ideaal voor tuinbouw, akkerbouw en fruitteelt. © Foto Overland, CHW Gelderland-521, 2003
Boerderijen, kerken en dorpen vanaf de middeleeuwen
<p>Het huidige Waallandschap, hangt samen met de landbouw die zich vanaf de middeleeuwen op de oeverwallen en komgronden ontwikkelde. Ook de dorpen hebben hun oorsprong...
Prehistorische stenen bijl in een vatting van hertshoorn van ongeveer 5000 tot 2000 v. Chr., uit de Waal bij Nijmegen. © via Collectie Gelderland Museum Het Valkhof
Vroege bewoners aan de Waal
<p>De hoge oevers van de grote rivieren zijn altijd aantrekkelijke woonplaatsen geweest, zowel voor prehistorische jagers, als voor de Bataven in de Romeinse tijd als...
Werkzaamheden in de uiterwaarden voor Ruimte voor de Rivier en natuurontwikkeling, hier aan het Pannerdensch kanaal. Foto Ruben Smit. © Beeldbank Rijkswaterstaat, Ruimte voor de Rivier, Ruben Smit
De Waal als toekomstopgave
<p>De duizenden jaren oude geschiedenis van de rivier en de mensen die er woonden is overal langs de Waal aan het landschap af te lezen.</p>
Het beleg van Schenkenschans in 1636 geschilderd door Gerrit van Santen © Rijksmuseum PD
Tachtigjarige Oorlog: Schenkenschans
<p>De Schenkenschanze werd in 1586 door Maarten Schenk van Nydeggen aangelegd als vesting in het strategisch belangrijke gebied rond de splitsing van de rivieren Rijn...
Rivierkribben zijn net als steenfabrieken onderdeel van het Waallandschap, hier omstreeks 1836 vastgelegd door de kunstenares Adriana Diderika van Houweninge © Adriana Diderika van Houweninge, Collectie Het Valkhof, PD.
Rivierlopen manipuleren
<p>Gedurende de middeleeuwen had de mens weinig invloed op de rivier. De Waal was een brede stroom, soms met eilanden, geulen en ondiepten. Een geul...
Dijkmagazijn Bemmel in 2016. © Foto: Pieter Delicaat, september 2016. Wikicommons, CC BY-SA 4.0
Een nieuwe toekomst voor Dijkmagazijn Bemmel
<p>De dijkmagazijnen langs de waaldijken werden in de negentiende eeuw gebouwd, maar verloren in de tweede helft van de twintigste eeuw hun functie. Tegenwoordig zijn...
Bakstenen tegel uit tweede of derde eeuw na Chr. gevonden bij Romeinse steenbakkerij bij De Holdeurn. © Museum Het Valkhof, CC-BY
Waalstenen bakken
<p>Wat de steenkolen waren in Zuid-Limburg of het gas in Groningen, dat is de rivierklei in het rivierengebied: een kostbare delfstof. In heel Nederland zijn...
Een kaart uit 1657 met de Waal nabij Varik, tussen de Zennewijnse waard en het fort St. Andries, met oude en nieuwe reduijt © Maker: J. Tijnagel, 1657, Website Varik.nl
Tachtigjarige Oorlog: Mauritstorens
<p>In de Tachtigjarige Oorlog waren de grote rivieren een belangrijk onderdeel van de verdediging van de Republiek. Ze vormden een barrière voor Spaanse troepen. Langs...
Pelgrimage naar de Keulse domkerk was al vanaf de middeleeuwen populier. Pelgrims konden als souvenier een Driekoningeninsigne kopen, zoals deze uit circa 1400. © collectie Museum Het Valkhof
Rijnromantiek
<p>Aan het begin van de negentiende eeuw ontdekten schrijvers en schilders het Duitse Rijndal als misschien wel het meest romantische landschap van Europa. Al snel...
Rhenus Pater. In 1750 geloofde men niet meer in goden, toch werd Vader Rijn nog vaak afgebeeld, op schilderijen en prenten. © via Wikimedia Commons - PD
De Rijn als god
<p>In de Romeinse tijd was de Rijn een belangrijke rivier. Behalve een imposant natuurverschijnsel was het de grens van het Romeinse rijk en een handelsader....

Contactgegevens

Erfgoed Gelderland
Team mijnGelderland
Westervoortsedijk 67-D
6827 AT Arnhem

info@mijngelderland.nl

Inschrijven nieuwsbrief

mijnGelderland Sociale media

erfgoed gelderland

Contactgegevens

Erfgoed Gelderland
Team mijnGelderland
Westervoortsedijk 67-D
6827 AT Arnhem

E info@mijngelderland.nl