Inbraakkolken

Deze tekst maakt onderdeel uit van de special Verbeelding van de Waal, De Waal als natuurlijke en beteugelde rivier, thema Littekens in het landschap.

Wielen en kronkelige dijken

Na de dijkdoorbraak moest de dijk worden hersteld. De dijk kon vanwege de diepte van het wiel niet meer op dezelfde plek worden teruggebracht. Hij werd ofwel aan de rivierzijde ofwel aan de landzijde van het wiel opgeworpen. Dat verklaart het kronkelige verloop van de oude rivierdijken.

Langs de Waal liggen vele tientallen (restanten van) wielen. Twee voorbeelden.

De Zwarte Kuil bij Loenen

Onder de dijk bij Loenen lag een oude rivierbedding met zand en grind. Dit materiaal liet water door, zodat een grondwaterstroming onder de dijk ontstond. Het stromende water nam zandkorrels met zich mee, zodat holten en ondergrondse waterstromen ontstonden, die zich verder uitbreidden. Dat ondermijnde de dijk.

In februari 1644 was sprake van ijsgang en hoogwater op de Waal. Bij Loenen werd het water door ijsdammen opgestuwd, waardoor de dijk doorbrak. De doorbraakkolk bij Loenen smolt samen met een bestaand watertje dat De Zwarte Kuil heette. Bovendien overstroomde een groot deel van de Betuwe en de landen van Buren en Culemborg.

Legende van de Zwarte Kuil

Aan veel wielen zijn legenden en volksverhalen verbonden. Zo ook aan de Zwarte Kuil. Op een kasteel dichtbij zou een losbandige roofridder hebben gewoond. Op kerstavond hield hij een overdadig feest met vraatzuchtige ridders. Zijn vrome vrouw was bezorgd om zijn zielenheil en schonk aan de Herveldse kerk een nieuwe klok. Die zou diezelfde kerstavond worden gewijd. De roofridder en zijn dronken gasten vatten echter het godslasterlijke plan op om de klok nog voor de wijding te gaan luiden. Onderweg naar de kerk brak een storm los en steeg het Waalwater. De stormvlaag sleurde de klok uit de toren die neerkwam op het roofslot. Vervolgens brak de Waaldijk. Het kolkende water nam de roofridder, zijn gasten en de resten van het kasteel mee in een kolkende diepte. Hier ligt nu de Zwarte Kuil. Wie op kerstavond aan de oever staat, hoort uit het donkere water nog altijd klokgelui, gemengd met naargeestig gehuil van de wind.

Het Kloosterwiel bij Zaltbommel

Het kloosterwiel is een van de oudste overstromingskolken van het rivierengebied en ontstond rond het jaar 1000. Op dat moment waren er nog geen dijken, maar de oeverwal, die hier eerder door de rivier was afgezet, begaf het. Doordat het hoogteverschil kleiner was dan bij de latere dijkdoorbraken, ontstond een ondiepe, maar langgerekte waterplas.

Dijken en kweldammen

Toen in de dertiende eeuw de bedijking langs de Waal tot stand kwam, werd deze buitenlangs de Kloosterwiel gelegd. Deze kwam binnendijks te liggen, maar door de grofzandige ondergrond stroomde er gemakkelijk rivierwater onder de dijk door (kwel) in het Kloosterwiel. Het water in de Kloosterwiel steeg en daalde nog steeds mee met het rivierwater en dus werden kweldammen aangelegd.

Kloostermonniken

Ook aan het Kloosterwiel is een legende verbonden. Op de plek van het huidige kloosterwiel zou een klooster hebben gestaan. De monniken waren echter verre van vroom, en gaven zich over aan drank, vreetpartijen en wellust. Ook hier kwam de straf van de Waal. Het water steeg en begon te kolken. De dijk brak en het Waalwater overspoelde het klooster en de monniken. Op de plek van het klooster ligt nu het kloosterwiel. Monniken waren nog altijd ’s nachts rond, en wie te dicht bij het water komt, loop de kans het wiel ingetrokken te worden.

Bron

• Monumentaal Blauw, een inventarisatie van wielen en wielresten, 2002, F. van Hemmen.
• Website Wielenreceptenboek van Landschapsbeheer Gelderland en Ferdinand van Hemmen
• Website gemeente Zaltbommel

Vervolg: Samengestelde kolken

Rechten

Overland, in opdracht van De Bastei, Nijmegen, CC-BY-SA