Gezichten op gevels

Onderzoek

Het onderzoek is gedaan ter identificatie van de gezichten en het achterhalen van de wetmatigheden van de plaatsing van de gezichten op de gevels. Hierbij is gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksbronnen, waaronder schriftelijk archief onderzoek, onderzoek naar geschilderde portretten, kostuumhistorie, familiewapens, huismerken en dendrochronologisch datering van de houtconstructie. Met dit laatste kan worden bepaald wanneer de bouw heeft plaatsgevonden. Dit helpt ons met het geven van een kader met betrekking tot de identiteit van de opdrachtgever en andere portretten. De aanwezigheid van familiewapens kan de identiteit van de uitgebeelde opdrachtgevers versterken. Daarnaast werd er gekeken naar parallelle toepassingen van geschilderde familieportretten, funerair erfgoed, muntbeslag en schouwdecoratie.

Toepassing van hoofden op huisgevels

De toepassing van de hoofden hoort bij de periode van 1400-1700. Naast de hoofden aan de gevels kan men de portretten ook terugvinden in de schilderijen, interieurdecoraties en het funeraire erfgoed. De hoofden van het stichtende paar bevinden zich vaak in het fries boven de begane grond. Het hoofd van de man wordt links en het portret van de vouw rechts aangebracht. Op de eerste verdieping kunnen wij wederom de hoofden van het stichtende echtpaar vinden. Nu vaak op gelijke hoogte met hun kinderen, die dikwijls tussen hen in zijn gesitueerd. Indien het jong gestorven kinderen betreft hebben hun hoofdjes vleugeltjes en daarmee de status van engelen. Nog hoger kunnen de portretten van de voorouders zijn aangebracht. Het aanbrengen van de portretten heeft vaak een relatie met het laatste oordeel. Het is daarom van belang om ‘voordelig’ geportretteerd te worden. De benedenverdieping is een plaats voor ongure types en de duivels (het Duivelshuis in Arnhem). Het allerhoogste niveau vertegenwoordigt de hemel en daar kan men in de katholieke setting heiligenbeelden of voorbeeldige vorsten verwachten. In de zestiende eeuw verdwenen de gebeeldhouwde heiligen van de gevel.

Maarten van Rossumhuis

Van Maarten van Rossum zijn verschillende monumentale gebouwen bewaard, met portretkoppen en wapenschilden op de gevels. In Zaltbommel staat het Maarten van Rossumhuis. Bij onderzoek is gebruik gemaakt van dendrologische (betrekking hebbend op hout) boringen. Hiermee kon de bouw specifiek gedateerd worden (1535) en vervolgens konden de hoofden op de gevel worden geïdentificeerd. Het is gebouwd in de tijd dat Maarten van Rossum in dienst was van Karel van Gelre. Karel staat op een van de Friezen samen met zijn toenmalige vrouw afgebeeld. De man met de tulband betreft waarschijnlijk de sultan van Turkije, Suleiman Dit is naar aanleiding van de Frans Ottomaanse alliantie van 1536.

Duivelshuis

Het Duivelshuis te Arnhem kocht Maarten van Rossum uit de boedel van Karel van Gelre. In de periode 1545-1546 liet hij het verbouwen tot stadspaleis. Op straatniveau vinden wij drie verschillend uitgedoste duivels. Het huis heeft circa dertig hoofden in medaillons op de friezen boven de vensters. Het meeste beeldhouwwerk is nieuw en van sommige is de afbeelding bij latere restauratie door de restaurateur zelf bedacht. Ten tijde van de restauratie in de negentiende eeuw waren een aantal portretten namelijk reeds verdwenen. De vrijstaande beelden tussen de dakkapellen zijn geheel nieuw bedacht en hebben een twintig eeuwse vormgeving.

Geheel rechts staat een beeld van Maarten van Rossum. Maarten is ook terug te vinden vanaf zijn middel op een fries boven de bel-etage. Restaurateurs hebben later de naam Maarten van Rossum aangebracht. Het beeldje komt overeen met van een binnenshuis gevonden oorspronkelijk beeldje. Veel portretten kunnen als echtparen worden gezien die op elkaar zijn gericht. Waarschijnlijk betreft het naast familieleden, ouders en voorouders. Voor een deel zijn het waarschijnlijk ook belangrijke manschappen uit het leger van de maarschalk. Hij was in die tijd in dienst was van Karel V. Helaas is er weinig bekend over dit leger, zodat identificatie niet goed mogelijk is.

Cannenburch

Het kasteel Cannenburch te Vaassen begon als nieuwbouw op initiatief van Maarten van Rossum maar werd ruim na zijn dood voltooid. Het huis werd na zijn dood beleend in 1563 aan zijn neef Hendrik van Isendoorn en Sophia van Stommel. Zowel Maarten van Rossum als het echtpaar zijn afgebeeld op de voormalige toegangspoort van het kasteel.  

Bron:

• Gezichten op gevels van huizen 1400-1700, Dirk J de Vries, uitgever W Books 2022, ISBN 978 94 625850652022

Rechten

Olga Spekman, 2022, CC-BY-NC