Het scholtenlandschap van Winterswijk en Aalten

Scholten: een vroegmiddeleeuws gebruik

Vanaf de vroege middeleeuwen werd het begrip ‘Scholte’ gebruikt in Oost-Nederland en Westfalen. Invloedrijke boeren traden op als schout of rentmeester voor het Hof van Gelre, het Hof van Oranje en de bisschop van Münster. Deze verbleven zelf elders. Dit systeem wordt het hofstelsel genoemd. Het gebied rond Winterswijk en Aalten bestond uit slecht toegankelijke veengebieden. De hoven en de bisschop hielden zich daardoor weinig bezig met het dagelijks bestuur. Hierdoor gingen de Scholten zich steeds meer gedragen als eigenaren van de grond.

De weg naar zelfstandigheid

In de 19de eeuw, in de jaren 1821, 1826, 1835 en 1838, spanden groepjes Scholtenboeren rechtszaken aan bij de rechtbank in Zutphen tegen de domeinbesturen. Deze probeerden achterstallige afdrachten te innen. De landeigenaren konden echter niet aantonen dat zij zich in de loop der jaren daadwerkelijk om hun bezit hadden bekommerd en verloren daardoor de rechtszaken. Vanaf dat moment werden de Scholtenboeren eigenaar van hun roerende en onroerende goederen, die zij al eeuwenlang hadden beheerd.

Uitbreiding van bezit

Na het verkrijgen van hun zelfstandigheid ontstond de wens om het bezit verder uit te breiden door aankoop van grond. Bij de verdeling van de woeste gronden, die voorheen gezamenlijk eigendom waren van de boeren binnen een buurtschap, wisten de Scholtenboeren door hun dominante positie in de verdelingscommissies steeds meer grond in handen te krijgen. In de gemeente Winterswijk kregen de Scholten er zoveel land bij dat zij een groot deel ervan beplantten met bos. Daarmee legden zij de basis voor het bosrijke karakter van het Nationaal Landschap Winterswijk.

Standsbesef

Steeds meer Scholten beschouwden zichzelf als een elite. In de landbouw bleven zij echter vasthouden aan traditionele werkwijzen. Met de invoering van het Burgerlijk Wetboek in 1838 moest het bezit door het nieuwe erfrecht worden verdeeld onder de kinderen. Om te voorkomen dat de steeds kleiner wordende scholtengoederen buiten de familie zouden raken, liet men kinderen bewust met elkaar trouwen. Uiteindelijk leidde dit tot het ontstaan van verschillende erfelijke ziekten.

Horigheid

De scholtengoederen werkten zoveel mogelijk met gesloten beurzen. De jaarlijkse pacht werd in natura betaald. Pachters en hun familieleden leverden daarnaast arbeid in de vorm van ‘helpedagen’. Zonen van pachters werden knechten en dochters dienstmeisjes. Het onderhoud van gebouwen en gronden werd uitgevoerd door eigen knechten en pachters. Veel scholtengoederen hadden een zogenoemde ‘gruwelbel’, waarmee pachters op elk gewenst moment konden worden opgeroepen om te werken. De verplichte helpedagen bleven bestaan, maar vanaf ongeveer 1880 betaalden de Scholten de gewerkte uren ook in geld.

Een neerwaartse beweging

Tussen 1840 en 1850 emigreerden veel pachtboeren naar de Verenigde Staten. De horigheid beviel hen slecht, maar ook religieuze redenen speelden een rol. Daarnaast ontstond in Winterswijk en Aalten een bloeiende textielindustrie, waar men eveneens werk kon vinden. Ongeveer een kwart van de plattelandsbevolking verdween.
Het scholtensysteem met afdrachten in natura werd in 1954 wettelijk afgeschaft. Veel voormalige Scholten bezaten toen nog wel veel grond, maar hadden weinig financiële middelen. Hierdoor werd het steeds lastiger om gebouwen, bossen en gronden goed te onderhouden en trad verval in.

Behoud van het landschap

In de 21ste eeuw wist men het tij gelukkig te keren. Er ontstond meer waardering voor het fraaie landschap met zijn imposante boerderijen en bossen. Verschillende initiatieven werden ontwikkeld om het landschap en de karakteristieke gebouwen te behouden.

Dankzij het behoudende karakter in het verleden kunnen wij vandaag de dag nog steeds genieten van dit afwisselende coulisselandschap. Enkele bezienswaardige scholtengoederen zijn Scholten Roerdink (sinds 1225) in Woold, Lintum (1227) in Woold, Hof te Dinxperlo (1370) en havezate Walfort (1402).

Bron:

• Scholtengoederen: twee fietsroutes langs de scholten in de gemeente Aalten en Winterswijk, uitgave Gemeente Winterswijk en Gemeente Aalten, 2014.

Rechten

Olga Spekman, CC-BY