Jan Hendrik van Kinsbergen, een weldoener in Apeldoorn

Een admiraal van eenvoudige komaf

Admiraal Jan Hendrik van Kinsbergen (1735 – 1819) was een Nederlandse zeeofficier. Zijn vader (1706-1786) werd als Johan Henrich Ginsberg in Nassau (Duitsland) geboren en trad als Jan Hendrick van Kinsbergen in 1725 in dienst van het Nederlandse leger. In 1934 wordt hij benoemd tot sergeant en treed hij in huwelijk met Petronella ten Nuyll.(1) Jan Hendrik hoorde tot een nieuwe generatie zeeofficieren die hun positie niet uitsluitend te danken had aan afkomst, maar ook aan een goede opleiding. Hij had ambitie en liet zich, na in zijn kinderjaren onder de hoede van zijn vader als soldaat gediend te hebben in de oorlog tegen de Fransen, scholen bij het Instituut voor de Zeevaart in Groningen en de Admiraliteit van Amsterdam. Zijn reputatie als zeeheld kreeg hij vooral door zijn rol in de Slag om de Doggersbank tijdens de Vierde Engels-Nederlandse oorlog (1781), die hem de adellijke titel graaf van Doggersbank opleverde. Na zijn actieve marinejaren kreeg Van Kinsbergen diverse eretitels en erefuncties, en waarvoor hij de geldelijke beloningen steevast weigerde.(2)

Huwelijk met Hester Clifford-Hooft

In 1786 trouwde hij op 51-jarige leeftijd met Hester Hooft (Amsterdam, 1748-1795), weduwe van George Clifford (1743-1776). Hester Hooft was de dochter van Hendrik Danielszoon Hooft (1716-1794) en Hester Schues, en een zeer vermogende vrouw.

Van Kinsbergen werd door zijn huwelijk een vermogend man (zie Verantwoording). Hester Hooft en Jan Hendrik van Kinsbergen kregen geen kinderen. Hester overleed in 1795 op 47-jarige leeftijd. Van Kinsbergen erfde omgerekend ruim 2 miljoen euro.(3) Dit werd door de beheerders van zijn vermogen sterk vermeerderd tot omgerekend ruim 12,7 miljoen euro bij zijn dood in 1819.(4)

Weldoener in Apeldoorn

Van Kinsbergen verwierf in 1798 het landgoed Welgelegen, gelegen aan de oever van het Apeldoorns kanaal ten zuiden van de Deventerstraat, van de weduwe van zijn broer.(5) Hij bewoonde de villa Welgelegen vanaf 1799 samen met drie ongehuwde freules Schimmelpenninck van der Oye, die hem verzorgden tot zijn dood in 1819. De freules erfden Welgelegen na zijn dood.(6) Het huis werd in 1915 afgebroken. Het landgoed Welgelegen is ontwikkeld tot een wijk in Apeldoorn.

Na de dood van zijn vrouw manifesteerde Van Kinsbergen zich als weldoener. Zo stichtte hij bij leven in Apeldoorn vanaf 1805 een spinhuis, een weeshuis (7) en een school (8), en schonk hij de gemeente Apeldoorn een slangbrandspuit met toebehoren, inclusief brandspuithuisje en twee waterputten met pompen. Een plan voor een gemeenteweide inclusief stier voor de vergroting en verbetering van de veestapel werd nooit uitgevoerd, maar een hek met de beoogde naam “Doggersbank” aan de Deventerstraat kwam er wel.(9)

Apeldoorn was door het vertrek van de stadhouder Willem V naar Engeland en de komst van de Fransen in 1975, die gepaard was gegaan met plundering en brandschatting, in die jaren armlastig. Het spinhuis, een spinnerij, lag bij Het Loo en was bedoeld als werkgelegenheidsproject. Het weeshuis lag aan de Dorpsstraat (nu Hoofdstraat) nabij het Raadhuisplein. In 2017 zijn bij opgravingen restanten hiervan teruggevonden. De school bestond aanvankelijk uit een klaslokaal aan de Mariastraat. Later werd op deze plaats de Prinses Ireneschool gebouwd, die inmiddels plaats heeft gemaakt voor de Oranjerie.

De nalatenschap van Van Kinsbergen bedroeg bijna 12,7 miljoen euro, waarvan zo’n ruim 5,5 miljoen euro in fondsen en legaten werd ondergebracht.(10) Een van die fondsen was de Stichting Meisjesweeshuis Apeldoorn, die nog steeds bestaat.(11) Jan Hendrik van Kinsbergen heeft voor Apeldoorn veel goeds gedaan, maar wel met (deels) ‘fout’ geld uit slavernij.

Verantwoording herkomst kapitaal Van Kinsbergen

Van Kinsbergen was niet onbemiddeld, maar geenszins een rijk man. Zijn huwelijk met Hester Hooft veranderde dat, met name na haar overlijden. Het huwelijk werd gesloten op huwelijkse voorwaarden.(12) Deze voorwaarden hadden betrekking op het vermogen van Hester Hooft. Onder andere werd bepaald dat Hester Hooft in haar eigen onderhoud zou voorzien en dat Van Kinsbergen geen aanspraak kon maken op haar bezittingen.

Verschillende leden van het rijke regentengeslacht Hooft hadden belangrijke functies in het bestuur van Amsterdam, in de VOC (zoals blijkt uit onderstaande ets/gravure) en de WIC. Hesters eerste man kwam uit een vooraanstaand Amsterdams bankiersgeslacht. Zijn vader George Clifford (1657-1727) was van 1696 tot 1700 directeur van de Sociëteit van Suriname. De rijkdom van Hester Clifford-Hooft was afkomstig van deze beide families.

Hesters eerste man George was partner in de bank Clifford & Zonen, die een grote rol speelde in de financiering van plantages in Suriname.(13) De bank ging in 1772 failliet, tijdens een internationale financiële crisis en mede door slechte resultaten op de plantages in Suriname waardoor rente op leningen niet meer betaald konden worden.(14) George Clifford ging geenszins failliet. Hij had in 1770 het handelskantoor (‘comptoir’) van Jacob Schues, gefortuneerd effectenhandelaar en grootvader van Hester van moeders kant, overgenomen na diens dood.(15) Het vermogen van Hester Hooft, bestaande uit onder andere aandelen in een plantage in Suriname en obligaties in de VOC, was grotendeels bestemd voor de kinderen uit haar huwelijk met George Clifford. Deze twee dochters erfden na haar dood ieder fl 488.334, benevens een aanzienlijk bedrag aan vorderingen en participaties.(6)

Van Kinsbergen erfde fl 262.642 (omgerekend ruim 2 miljoen euro) (5), een verzameling technische instrumenten en andere inboedel, en het recht in het huis aan de Keizersgracht in Amsterdam te blijven wonen. Ander onroerend goed, waaronder het landgoed Adrichem bij Beverwijk kon hij tegen een vastgesteld bedrag overnemen. Daar zag hij overigens van af.(16)

Het vermogen van Van Kinsbergen werd beheerd door een groep Amsterdamse beheerders. Zij vermeerderden het vermogen zeer succesvol, onder andere door effectenhandel, handel in huizen en valutahandel (17), en met beleggingen in een plantage in Demerarij.(18) Een briefwisseling over de verdeling van de aandelen van deze plantage in Demerarij met Wed. Borski is verdwenen uit het Nationaal Archief, waardoor niet is vast te stellen welke plantage(s) en hoeveel aandelen het betreft, en wat de waarde daarvan geweest is.(19) De nalatenschap van Van Kinsbergen bedroeg fl 1.390.169,93 (omgerekend ruim 12,7 miljoen euro).(5)

Aan de Vosselmanstraat, hoek Nieuwstraat, tegenover CODA staat een beeld van Van Kinsbergen, gemaakt door Erzsébet Baerveldt en onthuld in 2008.

Dit verhaal is geschreven door Marlies Stouthard in het kader van onderzoek van Sporen van slavernijverleden in Apeldoorn in opdracht van en samenwerking met CODA Apeldoorn.

Bronnen

1. Voor een uitgebreide beschrijving van het leven van Van Kinsbergen zie: Hardonk, R. Admiraal Jan Hendrik van Kinsbergen, zeeheld en Apeldoorns weldoener. Apeldoorn: Stichting Apeldoornse Monumenten, 1971.
2. biografischwoordenboekgelderland.nl/bio/5_Jan_Hendrik_van_Kinsbergen
3. Volgens berekeningen van het IISG https://iisg.amsterdam/nl/onderzoek/projecten/hpw/calculate.php
4. CODA archief, arch.nr. 159, inv.nr. 652.
5. mijngelderland.nl/inhoud/routes/geheugen-van-apeldoorn/huize-welgelegen
6. geheugenvanapeldoorn.nl/bijzondere-plaatsen/oost-en-welgelegen/de-knik-van-freule-sweertje/pointofinterest/detail
7. Voor meer informatie over het spinhuis en het weeshuis, zie Kroon, W. (2006) Weesmeisjes in Apeldoorn. Geschiedenis van het Weeshuis der Hervormde Gemeente van Apeldoorn en Het Loo 1806-2006. Zutphen, Walburg Pers.
8. CODA archief, arch.nr. 145, inv.nr. 1086.
9. CODA archief, arch.nr. 001, inv.nr. 664.
10. CODA archief, arch.nr. 159, inv.nr. 652 en inv.nr. 655.
11. meisjesweeshuisapeldoorn.nl/historie
12. Nationaal Archief, Den Haag, J.H. van Kinsbergen / Van Kinsbergenfonds, nummer toegang 2.19.190, inventarisnummer 119.
13. Voort, J.P. van der (1973). De West-Indische plantages van 1720 tot 1795. Financiën en handel. Academisch proefschrift. Eindhoven, drukkerij De Witte.
14. https://tacotichelaar.nl/wordpress/clifford-zoonen
15. dbnl.org/tekst/bick002dagb01_01/bick002dagb01_01_0037.php
16. Nationaal Archief, Den Haag, Collectie 167 Familie Van Hogendorp, nummer toegang 2.21.293, inventarisnummer 762 en 774.
17. Nationaal Archief, Den Haag, J.H. van Kinsbergen / Van Kinsbergenfonds, nummer toegang 2.19.190, inventarisnummer 133.
18. Nationaal Archief, Den Haag, J.H. van Kinsbergen / Van Kinsbergenfonds, nummer toegang 2.19.190, inventarisnummer 134 en 140 (inv.nr. 140 is verdwenen uit het archief, maar wel beschreven).
19. Deze kapitaalkrachtige weduwe Johanna Borski investeerde 40% van het startkapitaal van De Nederlandse bank en bezat in onder andere Demararij de plantages Anna Catherina, Blankenburg en Sage Pond, waar 565 slaafgemaakten arbeid verrichtten. Uit: Fatah-Black, K., Lauret, L. Tol, J van der (2022). Dienstbaar aan de Keten? De Nederlandse bank en de laatste decennia van de slavernij 1814-1863. Leiden, Leiden University Press.

Rechten

Marlies Stouthard, i.s.m. CODA Apeldoorn, CC-BY