Gecompenseerden en plantage-eigenaren uit Doesburg

Aandelen in plantage Nieuwzorg

Een half jaar voor uitbetaling van de compensatie in 1863 overleed Jacob Vereul en daarmee kwam zijn vrouw Catharina in bezit van de aandelen in de suikerplantage Nieuwzorg aan de Commetewanekreek in Suriname. Ze woonden toen aan de Veerpoortstraat 25 in Doesburg.(3) Het echtpaar was echter oorspronkelijk afkomstig uit Amsterdam. In 1850 trouwden ze in Gendringen en na een paar jaar (wanneer precies is onduidelijk) vertrokken ze naar Doesburg.(4) Met de vergoeding van ongeveer achttienduizend gulden zou Catharina naar een woning in de Utrechtsestraatweg vertrekken in Amersfoort.(5)

Betrokkenheid bij slavernij van de Familie Vereul

Deze verhuizing was voor Catharina echter niet mogelijk geweest als de familie van Jacob Vereul de afgelopen anderhalve eeuw niet zo betrokken was geweest bij de slavernij. Enerzijds waren deze familieleden erfgenamen van eigenaren van plantage Nieuwzorg, anderzijds hadden ze zelf een plantage opgericht. De familie Vereul was een van oorsprong adellijke Franse Hugenotenfamilie uit Rouen. Net als veel hugenoten (Franse calvinisten) eind zeventiende eeuw vluchtte de familie Vereul naar de Republiek om zo te ontkomen aan vervolging in eigen land.(6) Begin achttiende eeuw richtte een van hen, Abraham Vereul, nadat hij vanuit de Republiek naar Suriname vertrokken was, de plantage 'Vriendsbeleid en Ouderzorg' op.

Marronage

Abrahams zoon Jean (1719-1750) nam de leiding op de plantage over en onder zijn bewind vond er in 1748 een marronage plaats. Dit was een opstand van slaafgemaakten die uit de slavernij probeerden te vluchten. De reden hiervoor zou Jeans “kwalijke bejegening” van de slaafgemaakten zijn geweest.(7) Als de ontsnapping lukte, was dit nog geen garantie dat je als gevlucht persoon veilig was. Vaak werd de achtervolging ingezet en als je gepakt werd dan volgde daarop de doodstraf. (8) Of dit bij de marronage van 1748 ook is gebeurd is niet duidelijk. In de gouverneursjournalen wordt wel melding gemaakt van twee “weglopers” van de plantage van Vereul, maar een verdere verwijzing naar het lot van deze gevluchte slaafgemaakten ontbreekt.(9) De plantage Vriendsbeleid en Ouderzorg bleef in het bezit van de Vereuls, maar de laatste erfgenaam bevond zich niet meer in Nederland, maar in Frankrijk.(10)

Familiebezit

Naast het oprichten van een eigen plantage erfden de Vereuls ook aandelen in de plantage Nieuwzorg via de familie Bennelle. Dit was ook een Franse hugenotenfamilie wat aantoont dat deze families in de Republiek nauwe banden met elkaar onderhielden.(11) Dat de familie Vereul weinig hoefde te doen om deze aandelen in handen te krijgen, betekent niet dat ze daarmee een passieve houding aannamen. Het verzoekschrift aan de minister van Koloniën laat zien dat de familie zich hard zou inzetten om hun “bezit” te verdedigen.

Leefomstandigheden slaafgemaakten

Het verzoekschrift had niet de verbetering van leefomstandigheden voor de slaafgemaakten voor ogen. Plantages hadden altijd te kampen met een sterfteoverschot doordat de omstandigheden zo slecht waren.(12) De suikerplantage Nieuwzorg aan de Commetewanekreek vormde hierop geen uitzondering. Hoewel het aantal slaafgemaakten tussen 1837 en 1861 steeg van 241 naar 316, kwam dit niet door bevolkingsgroei. Aangezien de trans-Atlantische slavenhandel verboden was, werden er binnen Suriname slaafgemaakten overgeplaatst naar andere plantages. Zo werden er in 1843 enkele slaafgemaakten van plantage Meerzorg afgeschreven en naar Nieuwzorg overgebracht.

Na emancipatie

Bij de emancipatie van 1863 werden aan de 316 mensen 29 familienamen toegekend waarmee er ongeveer één naam per elf personen werd gegeven.(13) Daarmee waren er gemiddeld minder familienamen toegekend vergeleken met andere plantages wat erop zou wijzen dat er veel mensen familie van elkaar waren.(14) De omvang van deze families kon soms wel verschillen. Zo is er van de familienaam Rieskijn in 1863 maar een persoon, terwijl de familienaam Bakboord 27 personen telde.(15) De vrijgelatenen moesten in de periode na 1863 nog tien jaar contractarbeid verrichten, maar op plantage Nieuwzorg is dit niet het geval geweest.(16) Voor de vrijgelaten slaafgemaakten van 1863 betekende de afschaffing van de slavernij dus nog jaren een vorm van dwangarbeid, terwijl de mensen die het meeste profiteerden de voormalig plantage-eigenaren zoals de Vereuls waren.

Deze serie sporen over ‘gecompenseerden’ uit Gelderland is tot stand gekomen dankzij een samenwerking met de opleiding Geschiedenis van de Radboud Universiteit.

Geïnteresseerd in meer verhalen over het slavernijverleden van Gelderland, Nederland of de wereld? Kijk dan vooral op de website van Mapping Slavery. 

Bronnen en verder lezen:

1. “Adres van belanghebbenden te Amsterdam aan Zijne Excellentie den Heere Minister van Kolonien, van den 18 Augustus 1843”, Verzameling van stukken aangaande de Surinaamsche aangelegenheden, thans aanhangig bij de Tweede Kamer der Staten-Generaal, p. 90-92. 
2. M. Esajas, ‘Een Amsterdamse lobby voor ‘herstelbetalingen’ voor plantagehouders’, in: P. Brandon, G. Jones, N. Jouwe en M. van Rossum (red.) De slavernij in Oost en West. Het Amsterdam Onderzoek (Amsterdam 2000) 335-343, aldaar 342.
3. Gelders Archief, Arnhem, 0207, Burgerlijke stand Gelderland, dubbelen, Doesburg, folio 355; In de index van het Nationaal Archief van de Emancipatie 1863 staat dat Catharina Meijer in Doetinchem woonde, maar dit was de vestigingsplaats van haar notaris.
4. Gelders Archief, Arnhem, 0207, Burgerlijke stand Gelderland, dubbelen, Gendringen, folio 59. Ergens in de tussentijd hebben ze nog even in de gemeente Hummelo en Keppel gewoond.
5. Archief Eemland, Bevolkingsregister, Amersfoort 1860-1915, 000201_1421; Utrechts Archief, 481, Burgerlijke Stand van de gemeenten in de provincie Utrecht 1811-1902, akte nummer 330.
6. Dit gebeurde met het intrekken van het Verdrag van Nantes uit 1598.
7. Zie de link hierboven en Dragtenstein 2002, p. 126.
8. Carel van Hest, Atlas van plantages in Suriname 1667-1930 (Paramaribo 2019), p. 31.
9. Gourverneursjournalen Suriname, 26 maart 1748.
10. Dit was Nicolette Jeane Vereul. 
11. De familie Godefroij kwam ook uit Rouen.
12. Alex van Stipriaan, Surinaams contrast: Roofbouw en overleven in een Caraïbische plantagekolonie, 1750-1863 (1993), p. 316.
13. Commewijne rivier (Google Drive), p. 9.
14.  Zie voor een overzicht van de familienamen, Suriname Plantages.
15. Vrijverklaarde slaven, 'Rieskijn' ; Vrijverklaarde slaven, 'Bakboord'.
16. Commewijne rivier (Google Drive).
    

Rechten

Björn Spekschoor, CC-BY