Interview met ing. A. Fennema, rentmeester van kasteel Middachten

Strategische ligging

En wat is er mooier dan heel strategisch tegen de Veluwezoom, tegen de stuwwal aan te liggen met de Hoge Veluwe in je rug en voor je de IJssel binnen je schootsveld, juist in het natte veld, Middachtenbroek. Door daar de burcht te bouwen kon je heel makkelijk om de burcht heen de grachten met water vullen. Dan ben je onbereikbaar. Als je de brug ophaalt, kan niemand meer bij je komen. Dus het is echt vanuit strategisch oogpunt dat men de burcht in de uiterwaarden heeft gebouwd. En het grappige is dat men later, toen op de Veluwe in de achttiende en negentiende eeuw veel buitenplaatsen werden gebouwd Middachten van verdedigingswerk veranderde in een huis om in te wonen en te genieten. In die periode is men meer naar de aanleg om het kasteel gaan kijken. Alle gradiënten van hoog naar laag liepen haaks op het kasteel. Het kasteel staat schuin op de stuwwal op de IJssel geprojecteerd en men heeft dus heel inventief bedacht hoe je dat moet doen. Je komt de oprijlaan op en na een poosje ben je op het rondeel en dan zie in een oogopslag het kasteel liggen. Men heeft het heel mooi opgelost. Maar als je nu kijkt, dan vraag je jezelf af waarom het kasteel zo gek schuin in het landschap ligt.

Van burcht naar landhuis

Rond 1700 heeft het huis een ingrijpende verbouwing ondergaan, want het was verwoest of in ieder geval in brand gestoken. Het interieur was verbrand door de Fransen toen de Heer Van Middachten uit Engeland terugkwam. Hij was met koning-stadhouder Willem III mee naar Engeland en Ierland gegaan om te vechten en toen hij terugkwam trof hij een beschadigd en in brand gestoken kasteel aan. Zijn vader was de Heer Van Amerongen, wiens huis ook was uitgebrand en dat hebben ze toen aangegrepen om ingrijpend te verbouwen. Op dat moment is het van een verdedigingswerk, een middeleeuwse slot, veranderd in een huis om in te wonen en mee te pronken. Daarna zijn de tuinen aangelegd, zoals toen in de mode was in Europa. Lodewijk de  XIV, de Franse koning die in Versailles woonde, is met deze manier van tuinaanleg begonnen. Deze trend werd in heel Europa overgenomen. Begin achttiende eeuw heeft men hier de tuin aangelegd en die tuinen hebben in de afgelopen 300 jaar verschillende stijlen gehad. Eerst de strakke classicistische stijl, daarna kwam de romantiek en de landschapsstijl, die hier op Middachten geen grote invloed heeft gehad. Rond 1900 greep men weer terug op de neorenaissance, de stijl die rond de achttiende eeuw in zwang was gekomen, en dat is nu voor een groot deel de huidige stijl.

Wat houdt het beroep van rentmeester in?

Een rentmeester is van oorsprong de financiële vertrouwenspersoon van de eigenaar. Deze functie is in de loop der eeuwen meer uitgegroeid tot een algemene vertrouwenspersoon die voor de eigenaar een aantal zaken regelt en dit is nu nog steeds zo. Ik vertegenwoordig de familie naar buiten om allerlei zakelijke dingen te regelen die te maken hebben met de boeren, de pachters en het bosbouwbedrijf. Ik heb veel met ruimtelijke ordeningsplannen te maken, maar stuur hier ook het personeel aan. Een functie in de breedte, je bent dus eigenlijk een soort algemeen manager, maar dan met verstand van de cultuurhistorie, ecologie en economie. Wat in het werk van de rentmeester sterk zit, is de cultuur, de economie en het landschap en het evenwicht hiertussen. Zorgen dat deze in een goede verhouding met elkaar staan.

Veel mensen denken als ze ergens wandelen dat het landschap min of meer toevallig is ontstaan. Het leuke is als je weet dat het landschap niet zo maar is ontstaan, maar door ingrijpen van de mens tot stand is gekomen, dat je dan heel anders tegen zo'n gebied gaat aankijken. Het stelt je ook weer voor allerlei vragen, bijvoorbeeld als we meer natuur willen ontwikkelen, dus meer de ecologische waarden naar boven willen brengen, moeten we er goed aan denken welke cultuurhistorische waarden we willen behouden. Dan moet je soms best knokken met overheden, omdat dat zulke gescheiden kamertjes zijn. Om een voorbeeld te geven, er zijn ooit ideeën geweest om hier de landbouwgronden rondom de Middachterallee geheel te bebossen zonder dat er rekening gehouden werd met het park en de cultuurhistorie van Middachten. Je moet elk plan in zijn breedte beschouwen en pas dan kun je weloverwogen keuzes maken.

Ik heb de opleiding tot rentmeester gevolgd aan de Hogeschool Larenstein te Velp, waar de rentmeesteropleiding vanouds is gevestigd.

De aanleg van de tuinen

De aanleg van de tuinen is een gigantische ingreep in het landschap geweest. Want alles loopt hier af richting de IJssel en men wilde toch proberen om die tuinen enigszins symmetrisch in het landschap te leggen. Als je hier het kantoor uitkijkt,  kan je dat goed zien. Je ziet een helling en de kasteelweide ligt veel hoger. Men heeft hier gigantisch veel grondwerk verzet om als het ware de tuin, die anders helemaal schuin af zou lopen in de richting van de IJssel, recht te leggen. Er is een cultuuringreep geweest die we nu heel prachtig vinden en waar allerlei natuurwaarden zijn met ijsvogels, ooievaars enzovoort. Maar het is natuurlijk wel een hele grote ingreep in het landschap geweest. Om het water in de grachten te krijgen, heeft men in de kooi en het Fazantenbos, waar een kwelplek is en het water uit de Veluwe omhoog komt, een sprengbekken aangeboord om daarmee de grachten te voeden die om het kasteel zijn aangelegd. Men heeft inventief gebruik gemaakt van de natuur, maar wel naar eigen hand gezet om een mooi parkachtig landschap aan te leggen. De tuin heeft men zeker driemaal helemaal op de schop genomen.

Als je dit nu zou doen, zou Jan en alleman in rep en roer zijn, omdat je het bestaande zou vernietigen. Toch moet er nog steeds door de mens worden ingegrepen in de natuur, om dit fraaie cultuurlandschap in stand te houden. Zoals bijvoorbeeld bomen op de oprijlaan omhakken, een ingreep die altijd protesten oplevert. Wij moesten vanwege dit onbegrip twee bomen laten liggen als boomlijken. Ik probeer altijd te laten zien dat verandering bij een levende buitenplaats hoort. Zo'n verandering moet natuurlijk organisch kloppen. Je doet niet zomaar wat, een levende buitenplaats ontwikkelt zich verder. Je voegt dingen toe en je maakt het "schilderij" verder af. Dit is wel goed om te vertellen, want veel mensen hebben de neiging om het geheel hier als een museum te zien. Zo van een stolp erover en het blijft fris. Dan zet je een streep in de historische lijn en dan is het klaar. Dan moet het landgoed worden gesubsidieerd en blijft het landschap zoals het op dat moment is, zonder veranderingen. Dat zou ik jammer vinden. Maar als je ingrijpt, moet je wel heel goed weten wat je doet. Ik denk dat hier een familie een hele mooie, duurzame rol in kan spelen.

Bosbouwexploitatie

Een andere ingreep is er in de bossen geweest. Het Middachter Bos is een echt oud bos. Op oude kaarten kan je zien dat het altijd bos is geweest. Maar het gebied boven dit terrein op de Veluwe is in de loop der eeuwen ontbost geraakt met zandverstuivingen en heidevelden. Daar is pas veel later begonnen met het inplanten van bomen, namelijk in de negentiende eeuw. Daarom zie je daar ook die hele rechte, rationele vakken. Deze zijn in verband met bosbouwexploitatie ingeplant. Het is een heel ander type bos. Een ander type bos dat je hier veel ziet zijn voormalige hakhoutbossen. Die werden aangelegd ten behoeve van de leerlooierijen. Alle tussenliggende vakken van de grote lanen van het sterpatroon - aangelegd voor de jacht, maar ook om snel op de persoonlijke bezittingen te komen vanaf de  Carolinaberg en de Willemsberg - werden ingeplant met hakhout, voornamelijk eiken en elzen. Dat zijn natuurlijk hele grote ingrepen in het landschap geweest.

Kanaliseren van de IJssel

Ook het kanaliseren van de IJssel is een grote ingreep geweest, waardoor het vrije stromen van de IJssel tot staan is gebracht. Op een kadastrale kaart is dit goed te zien waar de IJssel vroeger liep, meanderde. De IJssel is nu natuurlijk helemaal getemd. Als gevolg hiervan heb je nu geen overstromingen meer bij het Fazantenbos en Kooibos, een van de bijzonderste broekbossen in Nederland. Hier komen bijzondere planten voor, maar ook de ringslang en het ijsvogeltje. Het Fasantenbos en Kooibos zijn een prachtig voorbeeld van verwevenheid van cultuur en natuur. 

In de vorige eeuw had de familie een boot en men had hier een haventje in de IJssel, die in het verlengde van het kasteel lag. Vanuit zijn kasteel kon de eigenaar zijn boot zien liggen. Het was een lemsteraak, genaamd Isalania I en later II*. Isalania II is nu in Italië. De naam Isalania staat voor IJsselland (de naam in het Latijn voor het gebied tussen Zwolle en Kampen). Het servies van de boot is nog op Middachten.

Overstromingen waren er tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw, toen is er een zomerkade aangelegd, waardoor de Havikerwaard niet meer elk jaar onderstroomde. Ook grote delen van de Havikerwaard zijn afgetiggeld ten behoeve van de nabij gelegen steenfabriek Bingerden, en het spoorlijntje lag er doorheen. Hier is heel veel vergraven wat ook een grote ingreep in de natuur is geweest. Hetzelfde geldt voor de doorgaande weg naar Dieren, die een minder prettig effect op de beleving van Middachten heeft gehad.

Watermolen

Op oude tekeningen, bijvoorbeeld een tekening uit 1725, toen de tuinen net waren aangelegd, zie je een molen nabij de gracht. Deze molen was waarschijnlijk bedoeld om het water van de ene gracht naar de andere gracht te pompen. Misschien heeft hij ook een kleine economische functie gehad.

Beheer en functie van het landgoed

Wij zijn volop bezig, want we zijn ook een landgoed. Dit betekent dat er een heel groot gebied van 1.000 hectare om het kasteel is wat een economische basis is om dit alles in stand te houden. Er verandert heel wat in economisch land: de boeren en landbouw, de vergunningen, natuurdoelstellingen. Wij zijn bezig met natuurplannen die de overheid in dit gebied heeft. Daar werken wij ook voor een groot deel aan mee. Sommigen delen hier verdrogen en daarom zijn we in samenwerking met overheden en boeren gestart met vernattigsprojecten. Maar dan moet ook bekeken worden of er nadien nog een boterham verdiend kan worden. Daarvoor lopen nu enkele onderzoeken met een aantal boeren om te onderzoeken of zij daar op een of andere wijze hun bedrijf kunnen voeren.

Verder hebben wij een agrariër die gestopt is, waardoor er veel bijgebouwen zijn die leeg staan. We proberen hier nu iets anders te creëren, dat dan weer inkomsten kan opleveren. Het moet dan wel passen in het landschap. Hiervoor schakelen we landschaparchitecten in. We hebben bijvoorbeeld ook een dienstwoning die leeg staat met de vroegere moestuin van Middachten. Dit wordt nu een woning. Hiervoor zijn we met bestemmingswijzigingen in de weer. Verder hebben we een voormalige werkplaats op Middachten en zijn we met de gemeente bezig om een sociale werkplaats van elders hierheen halen, zodat je wel de functies in de werkplaats houdt. Ook hebben we een drietal logies gerealiseerd in de bijgebouwen van het kasteel in voormalige knechtenkamers. Daarmee biedt je mensen de mogelijkheid om van het landgoed te genieten. Het maatschappelijk draagvlak is natuurlijk heel belangrijk voor landgoederen. Als er geen draagvlak meer is, houdt het voor dit type landgoederen op.

Toegankelijkheid van het landgoed

Het omliggende landgoed is helemaal opengesteld. Ook in de uiterwaarden is het vrij lopen. Je mag overal komen in het gebied van 1.000 hectare, maar alleen voor de tuinen en het kasteel zijn er openingstijden vastgesteld. Verder zijn er verschillende activiteiten door het jaar heen: Outdoor Gelderland en kasteelfair Middachten in juni, een zomerexpositie, kerstmarkt, themadagen, zomerconcerten in het tuintheater en de mogelijkheid om het burgerlijk huwelijk te sluiten.

www.middachten.nl