Waterputten en waterpompen in Zutphen

Vroege sporen van waterputten

In de pre-stedelijke fase was er meestal voldoende water voor iedereen. De stukken grond waren ruim genoeg voor één of meer waterputten. Bij archeologisch onderzoek worden de verkleuringen die waterputten in de bodem achterlaten, gebruikt om plekken van bewoning vast te stellen. Tot circa 1250 hadden de putten een houten binnenkant. Dat helpt om elk erf nauwkeurig te dateren. De nederzetting Wolferen bijvoorbeeld, in Zutphen. De bevolking groeide en men moest putten gaan delen.

Keurboeken tegen vervuiling

De stedelijke rechtsregels en verordeningen zijn een belangrijke bron voor onderzoek naar de publieke watervoorziening. Putten raakten in de vijftiende en zestiende eeuw snel vervuild en stadsoverheden legden regels op. Uit het keurboek van Kampen (1470) is bekend dat het wassen van textiel bij de putten verboden was. Ook het schoonmaken van slachtafval in de nabijheid van een waterput en het gooien van “enigerhande rescap (gereedschap) ofte waere” in een put waren niet toegestaan. Men mocht vanwege brandgevaar de putten nooit afsluiten.

Een sociaal gebeuren

De openbare waterputten hadden een belangrijke sociale functie. Hier ontmoetten de buurtbewoners elkaar en wisselden zij het nieuws uit. Er zijn aanwijzingen dat het putten van water vooral een werkje was voor de jongeren. Er zijn zogenaamde ‘putwonderen’ bekend waarbij er na een valpartij in de put een spontane opwekking plaatsvond.  

Putgemeenschappen

Veel steden, ook Zutphen, hadden gemeenschappelijke drinkwaterputten en regels. De onderhoudskosten werden verdeeld en put- en brandmeesters hielden toezicht. In Zutphen bleven lijsten van putten, putmeesters en gebruikers uit de periode 1475-1500 en 1527 bewaard. In Zutphen deelden in de vijftiende en zestiende eeuw gemiddeld zo’n twintig huishouden een put. Alleen de rijke stedelingen beschikten over een eigen bakstenen put.

Van put naar waterpomp

De magistraat van Zutphen besloot in 1620 om de meeste putten van een pomp te voorzien. In de achttiende eeuw had Zutphen nog elf publieke waterpompen. Op de Groenmarkt is een grote pomp-put gevonden, in 1625 aangelegd en tot 1925 in gebruik geweest. In 2017 is een reconstructie van de negentiende-eeuwse gietijzeren stadspomp ‘Prins van Oranje’ geplaatst. Met de gratis WiFi kan deze plek weer een sociaal ontmoetingspunt worden.

Ontdek op de beeldbank van het Regionaal Archief Zutphen de oude waterputten van Zutphen!

Bronnen en verder lezen:

• Ed Taverne (red.) e.a., Nederland stedenland (Nai010, 2012);
• Bert Fermin, Michel Groothedde e.a., De Groenmarkt, archeologisch onderzoek tijdens de herinrichting van de Groenmarkt in Zutphen, Zutphens archeologische publicaties 114 (2016);
• Erfgoedcentrum Zutphen, Op de kaart;
• Wikipedia, Waterput.

Rechten

Olga Spekman, CC-BY