Spirituele preventie tegen storm, bliksem en hagel

Hagelkruisen in de Liemers

Een hagelkruis is een houten staak met daarboven een ijzeren kruis met haan.Zij vormen het keerpunt of de eindbestemming van een processie rond Hemelvaart en Pinksteren en dienden tevens vaak als plaats waar brood- of roggeoffers werden uitgedeeld aan de armen. Het hagelkruis is een symbool van bescherming tegen natuurkrachten en bevordering van een goede oogst.

Een eeuwenoud erfgoed

De hagelkruisen zijn gebaseerd op Germaans gebruiken die dienden als bezwering van Thor de dondergod, zoals offers, het houden van veldommegangen en het aanbrengen van zogenoemde runentekens. In de regel werden vanaf de middeleeuwen de hagelkruisen vaak door boeren geplaatst na misoogst door hagel en storm. Op de hagelkruisen van Kilder en Vethuizen in de gemeente Montferland zijn nog tekens te vinden die overeenkomen met de runentekens van de Germanen.

Ieder kruis zijn eigen geschiedenis

Het hagelkruis van Kilder wordt in 1368 al in teksten vermeld. Het hagelkruis van Stokkum werd al in 1624 vermeld. Ook het hagelkruis van Wehl is al meer dan 250 jaar oud. Een vermelding is bekend uit 1753. Helaas beschermde het hagelkruis niet voldoende: uit onderzoek is gebleken dat in Wehl in respectievelijk 1773,1780,1800 en 1880 ernstige oogstschades zijn opgetreden door hagel. Van het hagelkruis van Vethuizen gaat het verhaal dat het is opgericht na een wonderbaarlijk rijke boekweitoogst die gezaaid was nadat een hagelstorm het eerste zaaisel verwoest had.

Het verdwijnen van de hagelkruisen

Om de velden te beschermen hield men jaarlijks een processie waarbij men door de velden trok met Hemelvaart, Pasen en/of  Pinksteren. In de protestantse gebieden ging men zich in de zestiende eeuw tegen deze veldprocessies verzetten, maar in de katholieke gebieden bleven de processies al dan niet illegaal lange tijd voortduren. In de negentiende  en twintigste eeuw verminderde op veel plaatsen de aandacht voor de hagelkruisen en de (hagelkruis)processies. De hagelkruisen werden weggehaald of kwamen tot verval. 

Wederopleving

In de tweede helft van de twintigste eeuw ontstaat er een hernieuwde interesse voor de hagelkruisen. In verband hiermee zijn een aantal kruisen vernieuwd, heropgericht en ingewijd, zoals de hagelkruisen in Stokkum en Kilder. Ook zijn een aantal hagelkruisen door gemeenten op de monumentenlijst geplaatst, zoals de hagelkruisen in Wehl, Kilder en Beek. Tot op heden vindt er in Wehl nog een jaarlijkse hagelkruisprocessie plaats.

Met speciale dank aan het ErfgoedCentrum Achterhoek Liemers

Bronnen:

 -Van offerpaal tot hagelkruis: Volksgebruiken rond hagel in Nederland en België, auteur Es Hoogendam, uitgever Es Hoogendam Amersfoort, blz. 40-48, 60-65.

-Heidense Heiligdommen: Zichtbare sporen van een verloren verleden, Judith Schuyf, uitgeverij Omniboek 2019, ISBN 978 94 01914338, blz 239-241.

 -www.berghapedia.nl/index.php/hagelkruisen

Rechten

Olga Spekman, CC-BY