Vroege bewoners aan de Waal

Deze tekst maakt onderdeel uit van de special Verbeelding van de Waal, De Waal als levensader, thema Wonen aan de Waal

De eerste bewoners op de rivieroeverwallen

Al vroeg in de preshistorie was het rivierengebied bewoond. Ongeveer 8000 jaar geleden leefden mensen in een bosrijk landschap waar ze op kleine open plekken, vaak langs de waterkant, hun kampementen opsloegen. Ze leefden van jacht, visserij en het verzamelen van eetbare vruchten, wortels, noten en plantendelen. Vanaf ongeveer 5000 v. Chr. ging men langzamerhand over op landbouw. De eerste boeren maakten gebruik van de gunstige eigenschappen van de oeverwallen langs de rivieren, die toen vaak nog andere lopen hadden dan de huidige. Op de oeverwallen lagen vruchtbare en goed bewerkbare kleigronden, niet te nat en niet te droog. Hier creëerden ze open plekken in het bos, legden ze akkers aan en bouwden ze boerderijen. Soms vinden archeologen nog werktuigen als primitieve ploegen, bijlen en spades die een inkijkje geven op hun wijze van landbouw bedrijven. Van de regelmatige overstromingen hadden de boerenfamilies weinig last. Hun huizen lagen op de hoogste plekken van de oeverwallen of op oude rivierduinen.

Bataven

In de Romeinse tijd bewoonden de Bataven het rivierengebied. Deze bevolkingsgroep was afkomstig uit Midden-Duitsland. Hun komst houdt waarschijnlijk verband met het Romeinse beleid om bevriende volken in de grensstreken te huisvesten. De Rijn vormde de noordgrens van het Romeinse Rijk. De Bataven waren krijgshaftig. Ze dienden als keizerlijke lijfwachten en vormden elitetroepen bij de Romeinen. Helaas voor de Romeinen konden deze elitetroepen zich ook tegen Rome keren. In het jaar 69 leidde Jullius Civillis een opstand. De Romeinen leden tijdens meerdere veldslagen gevoelige nederlagen. Veel grensforten en het Oppidum Batavorum (een Romeinse versterking en stedelijke nederzetting bij Nijmegen) werden verwoest. De Romeinen wisten in het jaar 70 de opstand te onderdrukken. Uiteindelijk werden de Bataven weer trouwe bondgenoten. Vele eeuwen later gebruikten de Nederlanders deze opstand om zich een zeker historisch heldendom te verlenen. Dat uitte zich bijvoorbeeld in zeventiende-eeuwse schilderijen of in de naamgeving van de stad Batavia, het huidige Jakarta, in Nederlands-Indië.

Bataafse nederzettingen

De meeste Bataven zullen zich echter bezig gehouden hebben met landbouw, met ontginningen en het stichten van nieuwe nederzettingen. Het rivierengebied hoorde toen tot de dichtst bevolkte gebieden van Nederland. Veel Romeinse en Bataafse huizen, boerderijen, tempels en wegen zijn inmiddels afgedekt door dikke pakketten kleigrond, afgezet door de rivieren. Restanten van sieraden, wapens, kookgerei of bouwmaterialen worden nog steeds gevonden, soms bij graafwerkzaamheden soms gewoon langs de Waal. Ze zijn onder andere te zien in museum Het Valkhof in Nijmegen. Onder de kerk van Elst zijn resten gevonden van oude tempels. Al voor de komst van de Romeinen lag hier een dorp waar ongeveer 100 mensen woonden, erg groot voor de Bataafse samenleving van toen. Het lag op de oeverwallen van de voorlopers van de Rijn en de Waal, op de splitsing van twee oude rivierarmen.

Romeinse stad

Een meer stedelijke bevolkingsconcentratie lag er bij Nijmegen. Hier waren Romeinse legioenen gevestigd met versterkte stenen gebouwen. Daaromheen lagen burgerlijke nederzettingen met huizen, werkplaatsen, winkels, badhuizen en kroegen. Ulpia Noviomagus Batavorum, de opvolger van het verwoeste Oppidum Batavorum, telde in de tweede eeuw 5000 tot 6000 inwoners, het was de enige Romeinse nederzetting met de grootte van een stad in wat nu Nederland is.

Bronnen

• Historische atlas van het rivierenland, M. de Bruijn en S. van Doornmalen, 2014
• Het Nederlandse Landschap, een historisch-geografische benadering, S. Barends e.a., 2000.

Vervolg: Boerderijen, kerken en dorpen vanaf de middeleeuwen

Rechten

Overland, in opdracht van De Bastei, Nijmegen, CC-BY-SA