Dorpen spoelen weg

De Waal als natuurlijke en beteugelde rivier – Het gevaar van de verschuivende Waal 2

De ondergang van Herwen in de Waal inspireerde kunstenaar Alphons ter Avest tot het kunstwerk Tuimelende Huizen

De zich uitbreidende buitenbocht wordt onschadelijk gemaakt door hem af te snijden met een kanaal

Foto 4/5

Op deze kaart is de Waalbocht afgesneden door het Bijlandsche Kanaal. De Waal geslonken tot kleine strang: de Oude Waal.

Foto 5/5

De bewoners van de dorpen van de Waal stonden machteloos tegenover een zich uitschurende rivierbocht. Verschillende dorpskernen zijn in het water verdwenen.

Deze tekst maakt onderdeel uit van de special Verbeelding van de Waal, De Waal als natuurlijke en beteugelde rivier, thema Het gevaar van de verschuivende Waal.

Herwen verdwijnt in de rivier

Dat was het geval in bij het dorpje Herwen, ten noorden van de Waal, niet ver van Lobith. In het jaar 1700 lag dit dorpje nog ver van de Waal, maar in tientallen jaren ontstond er een rivierbocht in de Waal, die zich naar het noorden toe uitbreidde. Daarbij naderde de Waal het dorp. De Herwenaren probeerden de rivierloop vast te leggen met zware stenen, maar dat hielp niet. De rivier bleef verschuiven en kwam uiteindelijk tegen de dijk aan te liggen. Er zat niets anders op dan achter de bedreigde dijk een nieuwe inlaagdijk aan te leggen. Niet lang daarna verdween de oude dijk in de opschuivende rivier. Voorlopig lag het dorp met de huizen en de geliefde kerk nog veilig achter de nieuwe dijk. Helaas niet voor lang. De rivier bleef verschuiven. Keer op keer moesten de mensen nieuwe inlaagdijken bouwen. In 1764 lag de inlaagdijk pal langs het dorp, en was de rivier tot tegen deze dijk opgeschoven. Er was geen andere keuze voor de Herwenaren dan hun dorp op te geven. De volgende inlaagdijk bouwden ze aan de andere kant van hun dorp. Vanaf die dijk moesten ze toezien hoe de rivier verder opschoof en de dijk ondermijnde, hoe de dijk in de rivier zakte, en hoe de rivier vervolgens het dorp wegspoelde. De huizen, de kerk en zelfs het kerkhof met de begraven doden werden weggespoeld.

Het afsnijden van de Waalkronkel

De Waalkronkel bedreigde niet alleen Herwen, maar ook steden en dorpen in het ver weg gelegen Holland. De Hollanders waren bang dat de Waalkronkel zich verder naar het noorden zou uitbreiden en uiteindelijk de Rijn zou bereiken. Daarmee zou al het Waalwater de veel kleinere Rijn instromen, met als gevolg overstromingen in Holland. Men wilde de kronkel met een kanaal afsnijden. De plannen hiervoor gingen de Hollanders niet snel genoeg. Plaatselijk waren er nog aarzelingen. Holland besloot daarop in het diepste geheim de grond aan te kopen waar het kanaal zou komen te liggen. Zo kon in 1775 de gevaarlijke bocht worden afgesneden met het Bijlandsche Kanaal . Voor Herwen was dit helaas elf jaar te laat.

Het ijs helpt

In eerste instantie was het kanaal geen succes. Het Waalwater bleef door de Oude Waal stromen. Het kanaal was ook niet meer dan een brede sloot. Maar in de winter van 1776 kon men gebruik maken van het ijs dat in de rivier lag. Toen het ging dooien, slaagde men er in het ijs in het nieuwe kanaal eerder open te breken dan in de Oude Waal. Het water perste zich daarop door het nieuwe kanaal, dat daardoor diep en wijd werd opengeschuurd, totdat het zich niet meer onderscheidde van de gewone rivier. Daarmee was het gevaar van verder opschuiven van de Waalkronkel verdwenen. De Herwenaren konden een nieuw dorp gaan bouwen. In de uiterwaarden liggen nog resten van vroegere inlaagdijken en de vroegere weg naar de kerk.

Bronnen

Sleutel van het verleden, sleutel tot de toekomst; de roemrijke cultuurhistorie van de Rijnstrangen, 2011, F. van Hemmen, M. Tilstra en J. Mulder.
Nederlands Grote Rivieren, drie eeuwen strijd tegen overstromingen, 2014, T. Burgers.

Vervolg: Bemmel gered, Doornik verdrinkt