Geen peil op te trekken?

De Rijks Peilschaal uit 1868

De oudste van de twee peilschalen is in het najaar van 1868 ingemetseld in de bakstenen achtermuur van de trappartij. Deze Rijks Peilschaal is gemaakt van een Belgische hardsteen en bestaat uit twee op elkaar geplaatste blokken met een totale lengte van ruim vijf meter. Van bovenaf gezien is de peilschaal ietwat trapeziumvormig. Samen met een ijzeren verankering zorgde dit ervoor dat peilschaal goed gefixeerd was in het metselwerk. De peilschaal is helemaal op ambachtelijke wijze vervaardigd door een steenhouwer. Zo zijn de blokken niet gezaagd, maar met de hand uit steen gebeiteld en aan de zichtzijde vlak gepolijst. Ook de industrieel ogende schaalverdeling en het strakke lettertype is niet machinaal uitgefreesd, maar nog met de hand uit steen gehouwen (‘gehakt en geprikt’) en daarna met rode en zwarte verf ingekleurd.

De schaalverdeling in meters, maar met een aanduiding in ellen, is volgens het in 1816 ingevoerde Nederlands metriek stelsel. Dit is een variant op het in de Franse tijd ingevoerde metrisch stelsel waarbij de lengtematen voor meter, decimeter, centimeter en millimeter weer werden aangeduid met de oude Nederlandse benamingen el, palm, duim en streep. Dit kon tot verwarrende situaties leiden vanwege de lengteverschillen tussen bijvoorbeeld een ‘oude’ el van 69,4 centimeter en een ‘nieuwe’ aan een meter gelijkgestelde el. In 1870 is het gebruik van deze oude benamingen daarom weer afgeschaft. Daarmee is de Rijks Peilschaal uit 1868 nog één van de laatste met een aanduiding in ellen.

De peilschaal liep door tot in een verdiept gedeelte van het trapbordes dat blijkens in het Zutphens Archief bewaard gebleven bestektekening uit 1868 via een ijzeren buis in verbinding stond met de IJssel, zodat de waterstand ook bij laag water tot een niveau van 2,38 el (=meter) boven ‘Amsterdamsch Peil’ kon worden afgelezen. Het Amsterdams Peil (AP) was gebaseerd op het gemiddelde vloedniveau van het IJ gemeten tussen september 1683 en september 1684. Vanaf 1829 was dit het voorgeschreven nulpunt voor alle peilschalen in Nederland.

De ‘nieuwe’ peilschaal uit 1892

Bij door het Rijk uitgevoerde nauwkeurigheidsmetingen in 1880 en 1881 was vast komen te staan dat de Zutphense peilschaal ten opzichte van het Amsterdams Peil een afwijking van 14,5 centimeter had. Op 30 augustus 1892 is daarom een nieuwe peilschaal geplaatst direct naast de oude peilschaal, ditmaal op de juiste hoogte die sinds 1891 wordt aangeduid als het Normaal Amsterdams Peil (NAP).

Het gaat om de fraai in blauw en wit geëmailleerde peilschaal waarvan het onderste deel bij het archeologische onderzoek in situ is aangetroffen. Deze ‘nieuwe’ peilschaal is daarmee één van de eerste exemplaren volgens het NAP. Overigens staat in het gemeentelijk jaarverslag van 1892 te lezen: “De waarnemingen geschieden echter tot heden nog volgens de oude schaal.” Men bleef de waterstanden dus nog gewoon afgelezen op de oude vertrouwde natuurstenen peilschaal volgens het AP. Grappig is dat in het jaarverslag ook nog het oudere Zutphensch peil (Z.P.) netjes staat vermeld; het nulpunt hiervan lag op 2,72 m + AP. Hoeveel dit ten opzichte van het nieuwe NAP was, mocht men zelf uitrekenen!

Herplaatsing

Beide Zutphense peilschalen zijn nog tot 1966 in gebruik gebleven. In dat jaar wordt een stalen damwand geplaatst direct voor de oude kademuur. Voor de verankering van de stalen damwand breekt men de bovenste twee meter van de oude kademuur, de trappartij en de peilschalen af. Inmiddels gaan we gelukkig een stuk zorgvuldiger om met ons erfgoed. Het deel van de natuurstenen peilschaal uit 1868 dat nu met de herinrichting van de IJsselkade moest wijken, is netjes geborgen en zal binnenkort aan de IJsselkade worden herplaatst, uiteraard op zijn oorspronkelijke hoogte.

Dit verhaal is onderdeel van de Gelderse Archeologische Kroniek 2021.

Rechten

Arjan den Braven, 2022, CC-BY-NC