De kleine boer trekt aan het kortste eind

Grootgrondbezitters

In de eerste decennia van de twintigste eeuw is 60% van de grond in handen van mensen die buiten het gebied wonen. 'De mensen waren straatarm hier. De veearts moest zijn tarieven wel aanpassen', zo vertelt een veearts in 1986 aan Huub van Heiningen. 'Het zieke dier moest opgelapt worden, want het was bijna alles wat ze hadden; een paar koetjes en een oud paard. Er waren er die maar één koetje hadden en dat was dan ingeschaard op de uiterwaarden.'

Het is het gevolg van een langdurig proces, waar het gebied eeuwenlang geleden mee te maken krijgt. Aangetrokken door de goed doorlatende zavelgronden komt de grond steeds meer in handen van grootgrondbezitters. Ze stichten grote gespecialiseerde bedrijven. Afzet van graan en vlees is mogelijk naar de het gebied omringende grote steden, zoals Nijmegen, Den Bosch en Utrecht. Veel middelgrote en kleine boeren kunnen hier niet in meekomen en verkopen hun grond. Ze worden dagloner of proberen grond te pachten.

Pachtcrisis

De situatie aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw: een toenemend aantal kleine boeren kan meestal niet meer dan een paar kleine stukjes land pachten. Vijf hectare of minder is de regel. Dat brengt nauwelijks genoeg op om het hoofd boven water te houden. Deze situatie werkt negatief naar twee kanten. De pachters kunnen de grond slechts voor een jaar, en soms nog korter, pachten. Daarna moeten ze weer in de rij gaan staan. Zij hebben er dan ook geen belang bij om in die landerijen te investeren door bijvoorbeeld goede bemesting. Dat leidt tot verwaarlozing van de grond en povere opbrengsten.

In de jaren dertig ontstaat er een pachtcrisis. Rijkslandbouwconsulent Tamme Huizinga maakt rond 1935 een dramatische verpachting in een dorpscafé mee: “Weldra bleek mij ook, dat door de bestaande landhonger – er was altijd meer vraag dan aanbod – de pacht- en koopprijzen zodanig werden opgedreven, dat van een renderende bedrijfsexploitatie nooit of te nimmer sprake zou kunnen zijn. De boeren zaten klem. Ze hadden het vee door de winter geholpen en moesten in het voorjaar pachten of boer-af worden.”

Alphons Bouwman

Fruitteler Alphons Bouwman uit Puiflijk komt tegen deze misstanden in opstand. Hij richt de Actie voor den kleinen Boer op. De pachtwet van 1938 waarin een pachttermijn van zes jaar geldt, betekent een aanzienlijke verbetering.

Armoede

De verwaarlozing van de grond en de aardappelziekte leidt ook tot het verdwijnen van eens lucratieve teelten – aardappelen en tabak – in de loop van de negentiende eeuw. En zo is het gebied aan het begin van de twintigste eeuw verworden tot een van de armste streken van Nederland. Velen wonen in hutten en krotten. De mentaliteit van de arme bevolking is er een van doffe berusting in het lot. ‘Hoe verder van Nijmegen, hoe lager het land, hoe kleiner de boerderijen en hoe armer het volk’ is een eeuwenoude uitdrukking over het Land van Maas en Waal.

Ander werk is er niet of nauwelijks. Alleen slecht betaald werk in de steenfabrieken of als knecht. In 1939 heeft Maas en Waal het laagste gemiddelde inkomen per inwoner in het hele rivierengebied.

Dit verhaal is onderdeel van het Verhaal tussen Maas en Waal. Het volgende venster is hier te vinden.

Bronnen en verder lezen:

• Bavel, B. van, Markt, mensen, groei en duurzaal welzijn? Economie en samenleving van de Middeleeuwen als laboratorium, inaugurale rede Universiteit Utrecht (2008).
• Brink, J. van den., Mensen van Maas en Waal, in: 'De Tuut' (Appeltern 2010).
• Deurloo, P., Grote Werken, Hoe Maas en Waal welvarend werd (Beuningen/Nijmegen 2017).
• Gubbels, M., Boeren, bezit en bodemproblemen. Verklaringsmodellen economie in de Late Middeleeuwen, in: 'Tijdschrift Holland' (2010).
• Heiningen, H. van., Het Land tussen Maas en Waal (Zutphen 1972).
• Manders, H., Het Land tussen Maas en Waal (Zutphen 1981).
• Actie Bouwman, Historici.nl (PDF). 
• Alphons Bouwman, Brabants Erfgoed.
• Nood in het land van Maas en Waal, Heemkunde Vereniging Leeuwen. 

Rechten

Peter Deurloo: Historicus en journalist De Gelderlander, CC-BY