Het militaire landschap van de Veluwe (1940–heden)

Tweede Wereldoorlog

De typische Nederlandse inundatie-verdediging bleek tijdens de Tweede Wereldoorlog weinig effectief tegen de Duitse ‘Blitzkrieg’ met parachutisten en luchtlandingstroepen. Tijdens de bezetting werden diverse militaire functies aangepast: er kwamen uitgebreide, gecamoufleerde schijnvliegvelden met houten vliegtuigen, en raket-lanceerinstallaties voor V1’s en V2’s werden verstopt in parken en woonwijken.

Het grondplan voor de bouw van nieuwe kazernes, dat Nederlanders in 1937 hadden ingezet, was bij het Duitse binnenvallen nog niet voltooid. De bezetter bouwde in Gelderland op grote schaal verder. Zo werd de ‘Fliegerhorst’ bij Deelen aangelegd, de Saxen-Weimarkazerne in Arnhem volgens plan afgebouwd, en de Willem George Frederikkazerne in Harderwijk uitgebreid met gebouwen naar Duits ontwerp.

Koude Oorlog (1945–1991)

Na 1945 bleef de dreiging hoog. Om aan de NAVO-verplichtingen te voldoen, werden in slechts acht maanden vijf kazernes gebouwd voor 15.000 militairen, onder andere nabij oefenterreinen zoals de H.L. Wilhelminakazerne in Oldenbroek. Het aantal kazernes en oefenterreinen bleef toenemen, totdat bijna elk heideterrein op de Veluwe een eigen kazerne had.

Veluwse dorpen werden sterk beïnvloed door de komst van militairen, zowel in de ruimtelijke opbouw als in de bevolkingssamenstelling. Naast kazernes verrezen woonwijken voor militaire gezinnen, bijvoorbeeld bij Nunspeet, Ede en Harskamp.

Invloed op natuur

De uitbreiding van defensieterreinen had ook een gunstige kant voor de natuur. Veel Veluwse heideterreinen en stuifzanden bleven vrij van ontginning en bebouwing, omdat ze open moesten blijven voor militaire doeleinden. Inmiddels behoort meer dan 15.000 hectare van deze terreinen tot Natura 2000-gebied. Tussen 13 en 34% van de Nederlandse habitattypen met hoge biodiversiteit bevindt zich op deze defensieterreinen.

Na de Koude Oorlog (1992–2021)

Na 1992 nam de ruimtebehoefte van defensie aanzienlijk af. Oude terreinen werden gesloopt, zoals munitieopslagen bij vliegvelden Teuge, Doornspijk en Hoenderloo, terwijl andere terreinen werden afgestoten, zoals Kranenburg Noord en de Generaal Winkelman Kazerne in Nunspeet.

Sommige complexen kregen een nieuwe functie, bijvoorbeeld in asielopvang, zoals de Saksen-Weimarkazerne in Arnhem voor Kosovaren. De Willem George Frederikkazerne in Harderwijk is inmiddels het Bouw & Infrapark. Veel voormalige kazerneterreinen zijn omgevormd tot woonwijken, waarbij monumentale gebouwen deels behouden blijven. Voorbeelden zijn: Saksen-Weimar (Arnhem), Detmerskazerne (Eefde), Simon Stevinkazerne (Ede), Oranje-Nassaukazerne (Harderwijk) en Kamp Stroe bij Majoor Mulderkazerne.

Het kazerneterrein in Nunspeet (circa 43 ha), operationeel sinds 1952, werd vanaf 2001 herontwikkeld tot natuurgebied. Een deel van de voormalige defensieterreinen wordt overgedragen aan natuurorganisaties. In 2005 stelde Defensie een beleidsregel op voor recreatief medegebruik van terreinen. Tegelijkertijd bleef veel militair vastgoed en infrastructuur verwaarloosd achter. Tijdens de coronapandemie werd Schietkamp uitgebreid tot een terrein van 13,5 bij 4 km, zodat oefeningen met pantserhouwitsers en mortieren binnen Nederland mogelijk bleven. Ook andere veiligheidsdiensten gebruiken dit terrein nu voor oefeningen.

Heden

Met de toenemende internationale spanningen groeit de vraag naar oefenterreinen en munitieopslag. Het aantal inwoners van Gelderland steeg van 1.864.732 in 1995 naar 2.161.388 in 2025 (16% groei). Nieuwe uitbreidingsplannen botsen hierdoor met andere belangen, zoals woningbouw, en met milieukwesties zoals stikstofdepositie. Veel bestaande terreinen liggen bovendien in of nabij kwetsbare natuurgebieden, inclusief Natura 2000-terreinen.

Bronnen:

• Landschapsbiografie van de Veluwe, historisch-landschappelijke karakteristieken en hun ontstaan, Jan Neefjes, RCE en Staatsbosbeheer 2018, ISBN 978-90-57993077, blz. 92
• RCE sectie Militair erfgoed, categoriaal onderzoek wederopbouw 1940-1965, Michiel Kruidenier, 2007
• Je Oude Kazernen – Winkelman Kazerne
• Natuurwaarden op defensieterreinen, de actuele staat van biodiversiteit en natuurbeheer en perspectief richting de toekomst, RCE, 2023
• Op verkenning 2.0: Twee eeuwen militair erfgoed in het vizier, 1815-1989, Ben de Vries, publicatie RCE, 2019
• Defensie.nl – Landmachtoefeningen
• PUC Overheid – Recreatief medegebruik defensieterreinen
• IKME – interactieve kaart militair erfgoed Tweede Wereldoorlog

Rechten

Olga Spekman, CC-BY