De geschiedenis van Valburg

De Betuwe was toen nog overdekt met wilgen, essen en elzen en doorsneden met ontelbare stromen en riviertjes, terwijl langs de oeverwallen de heirwegen der Romeinen liepen. In de zevende eeuw duiken dan de namen van de eerste nederzettingen op, zoals Wulfura (Wolferen) in 673 en Falburc Marca (Valburg) in 793, wat later gevolgd door Euwic Silec (Slijk-Ewijk) en Sethone (Zetten).

Een marke

Valburg bleek toen al een marca of marke geweest te zijn. De marken waren toen kleine bestuurlijke gemeenschappen van vrije boeren, die regelend en besturend optraden bij het gebruik van de markegronden. De hoofdpersoon was een uit hun midden gekozen boermarke, ook wel holtrichter genaamd. Tijdens hun jaarlijkse vergaderingen (holtspraken) hadden alle geërfden stemrecht. Het woord marke betekende oorspronkelijk alleen grens. Later ging deze benaming echter gelden voor het land dat binnen die grenzen lag. De marken hebben lang bestaan. Later kwamen de heerlijkheden erbij, die hun stempel op dit landschap hebben gezet. Daarna kwamen de schoutambten, gevolgd door de gemeenten.

Gouden kroon

Aan de gemeente Valburg werden later nog een paar kleine gemeenten, zoals Loenen en Wolferen en de gemeente Hemmen, toegevoegd, hetgeen in het huidige gemeentewapen, dat in vier vakken (kwartieren) verdeeld is, tot uitdrukking wordt gebracht. Het wapenschild is gedekt met een gouden kroon van drie bladeren en twee parels. Het wapen in vak één wordt nu nog door de baronnen van Lawick gevoerd. Het vertoont een geënte zilveren dwarsbalk op een rood veld.
In vak twee staat het wapen van de in 1955 opgeheven gemeente Hemmen. Een typisch heerlijkheidswapen, dat in het 'schaakbord' een aanduiding van het gebied geeft en met het vakje hermelijn het heerlijk gezag aantoont.

Schaakbord

Het schaakbord bestaat uit 42 vakken, in de kleuren goud en blauw (azuur), met in de rechterbovenhoek een vrij kwartier van hermelijn. Vak drie representeert die delen die nooit onder het gezag van Hemmen, Homoet of Loenen hebben gestaan, maar rechtstreeks door Gelre bestuurd werden. Dit is weergegeven door het wapen van Gelre, uit de periode van de graven van Gelre uit het huis van Nassau. In azuur een leeuw van goud, gekroond met een gouden kroon, getongd en genageld van keel (rood).

De heren van Gendt

In vak vier is de hoge heerlijkheid Loenen en Wolferen vertegenwoordigd in de vorm van het wapen van de heren van Gendt, die lange tijd de scepter over Loenen hebben gezwaaid. Het is een dwarsbalk van keel (rood), getralied met goud, op een zilveren veld. Over het oude kasteel van Loenen is een legende bekend.

De legende

Op de plaats van de zwarte kuil bij Loenen dicht De standerdmolen "Nieuw Leven" te Valburg zoals die er vroeger uit zag. De hervormde kerk te Valburg bij nacht bij de dijk en de rivier, moet heel vroeger het sterke kasteel van Egbert van Loenen hebben gestaan. Een rauw en guur heerschap, dat niets liever deed dan met zijn losbandige vrienden woest feest vieren. Zijn vrouw was juist het tegenovergestelde, minzaam en vroom. Zij hielp zieken en zwakken. Op zekere dag had zij aan de kerk een nieuwe torenklok geschonken, die met kerst voor het eerst geluid en gewijd zou worden. Heer Egbert lachte echter om dit alles. Toen hij op een zekere avond weer met zijn vrienden aan het feestvieren was, schreeuwde hij plotseling in een wilde dronkemansopwelling dat die torenklok direct geluid moest worden. Gewijd of ongewijd, dat kon hem niets schelen. Omdat men zijn bevel niet durfde na te laten, werd de nieuwe klok geluid. Maar bij het luiden van de eerste tonen begon er plotseling een hevige wind te waaien, die al spoedig tot een storm en orkaan aanwakkerde.

Ontworteld

Het water van de rivier steeg schrikbarend, zodat deze buiten zijn oevers trad, en bomen werden ontworteld. Op een gegeven moment rukte de orkaan de nieuwe klok uit de kerktoren en deze kwam met geweld op het kasteel terecht. Een reusachtige vloedgolf verdween toen het kasteel met feestgangers geheel in een onmetelijke diepte. Nooit meer is er iets van teruggevonden dan een diepe kolk, die nu door de omwonenden de Zwarte Kuil wordt genoemd. Maar soms meent een eenzame hengelaar in de spiegeling van het heldere water van de Zwarte Kuil plotseling nog even de ruïne van het verzonken slot van heer Egbert van Loenen te zien. Tot zover de legende.

Knilles

Midden in Valburg, vlak bij de kerk, staat Knilles. Het is een standbeeldje van een mannetje dat een klomp heeft uitgedaan en deze leegschudt. Dat mannetje moet een reus voorstellen, die volgens een legende samen met zijn twee broers de Waal heeft gegraven en het zand op een hoop heeft gegooid, waardoor de Wageningse berg ontstond.

Bron: Reformatorisch Dagblad, 30 december 1987, C. J. Hoogland.