Van lokaal naar landelijk, van landelijk naar Gelders

In 1891 verscheen de pauselijke encycliek Rerum Novarum, waardoor het Vaticaan een impuls gaf aan plaatselijke katholieke vakverenigingen overal in Nederland. Vooral de arbeiders in Haarlem waren er vroeg bij, en werden dan ook een voorbeeld voor andere plaatsen in Nederland. Deze eerste organisaties waren voornamelijk standsorganisaties. Een standsorganisatie had als doel de katholieke arbeiders uit diverse sectoren op het vlak van cultuur, godsdienst en zedelijkheid te onderwijzen.

Eerste regionale vakbonden

Al snel ontstonden er binnen deze standsorganisaties onderafdelingen. Katholieke arbeiders uit dezelfde beroepssector gingen zich verenigen om, waar nodig, gezamenlijk hun belangen te verdedigen tegen de werkgever. Ook zochten de vakorganisaties van verschillende standsorganisaties elkaar regionaal op. Zo ontstonden de eerste regionale vakbonden.

Nationale organisatie en interne ruzie

Rond 1900 werd van verschillende kanten het idee geopperd dat de katholieke arbeidersbeweging eigenlijk landelijk verenigd zouden moeten worden. Nagenoeg tegelijkertijd ontstonden zowel binnen de standsorganisaties als binnen de vakorganisaties initiatieven om een landelijke koepel op te zetten. Zo kwamen de vele standsorganisaties in 1906 samen in Federatie van R.K. volks- en werkliedenbonden (ook wel ‘de federatie’). In 1909 volgden de vakorganisaties met het Bureau voor de R.K. Vakorganisatie (ook wel ‘het vakbureau’) als landelijke koepel. Maar niet alles was koek en ei: vrijwel meteen ontstond er onenigheid over de verdeling van verantwoordelijkheden van de twee organisaties. Ook was men het niet eens over een aantal inhoudelijke zaken met betrekking tot de leden, het lidmaatschap en de contributie.

Van nationaal naar Gelders

In oktober 1916 bracht het kerkelijke gezag helderheid in de zaak. Door middel van een bisschoppelijk communiqué werd een duidelijke taakverdeling opgelegd en werd duidelijk gemaakt dat leden van een vakorganisatie óók lid moesten zijn van de standsorganisatie. Voor de Gelderse katholieke arbeiders had dit communiqué grote gevolgen. Er stond namelijk ook in dat, waar mogelijk, een lokale afdeling van de verschillende vakorganisaties gesticht moest worden. Het gevolg was dat er in de plaatsen rond Nijmegen veel katholieke arbeidersverenigingen opgericht werden in de jaren 1916-1930. De vereniging die zich het breedst verspreidde was de R.K. Werkliedenvereniging St. Joseph, met afdelingen in o.a. Wijchen (1917), Doornenburg (1921), Puiflijk (1924), Vaassen (1925) en Overasselt (1928). Zo konden de provinciale netwerken ontstaan.

Dit verhaal is geschreven door Emma Goossens, Kees Huntink, Bas Oerlemans en Elmar van de Ree in het kader van het projectcollege 'Achter de vaandels' van de RU master ‘Geschiedenis en Actualiteit’ en het Katholiek Documentatiecentrum in samenwerking met Stichting Vakbondshistorisch Archief Nijmegen.

Verder lezen:

• C.J. Kuiper, Uit het rijk van de arbeid: Ontstaan, groei en wek van de Katholieke Arbeidersbeweging in Nederland (Utrecht, 1951).
• Huis van de Nijmeegse Geschiedenis, ‘Nederlands Katholiek Vakverbond, afdeling Wijchen’.
• Katholiek Documentatie Centrum, ‘Nederlands Katholiek Vakverbond’.
• Vakbondshistorie.nl, ‘De geschiedenis van de rooms-katholieke arbeidersbeweging’.