De wortels van tabak in de Gelderse bodem

Geschiedenis van de tabaksteelt

Aan het begin van de zeventiende eeuw werd de Zuid-Amerikaanse tabaksplant voor het eerst in Nederland geteeld. Ook in de Gelderse grond schoot de plant wortel. Sindsdien is tabak niet meer weg te denken uit de geschiedenis van Gelderland. Door de eeuwen heeft de tabaksteelt gezorgd voor zowel maatschappelijke stabiliteit als onrust. Aanvankelijk zorgde de teelt en verwerking van tabak voor werkgelegenheid en een broodnodige aanvulling op karige inkomsten. Naarmate de twintigste eeuw vorderde werd het product van de tabaksindustrie echter steeds vaker onderdeel van maatschappelijk debat. De tabakswet van 1990 legde de consumptie van de schadelijke kanten van tabak aan banden. Dat was een grote klap voor de productie van tabak. Desalniettemin wist een deel van de Gelderse tabaksindustrie zich staande te houden.

Uit het midden van de zeventiende eeuw zijn er reeds vermeldingen bekend van tabaksteelt in Nijkerk, Huissen en Bemmel. Toen al waren de autoriteiten zich bewust van de commerciële potentie van de tabaksplant. Tabaksboeren werden verplicht hun waar – tegen betaling uiteraard – te laten wegen op de plaatselijke waag. Deze vorm van accijnsheffing leidde tot verzet onder de boeren. Zij probeerden deze vormen van belasting te omzeilen door hun tabak de steden binnen te smokkelen en rechtstreeks te verkopen op de markten.

Concurrentie door import

Tegen 1850 was tabak één van de belangrijkste gewassen, die werden geteeld in een groot deel van het Gelderse rivierengebied. De groeiende import van tabak uit met name Nederlands-Indië rond het einde van de negentiende eeuw bracht hier echter verandering in. Door de grote concurrentie van de goedkopere tabaksbladeren nam de teelt van Nederlandse én Gelderse tabak sterk af. De overgebleven tabaksschuren en –magazijnen herinneren nog aan de jaren van bloeiende tabaksteelt in Gelderland. Zoals bijvoorbeeld het Tabaksmagazijn uit 1874 in Druten.

Verwerking van uitheemse tabak

Het feit dat de teelt van tabak van eigen bodem niet langer rendabel was, betekende dat er meer aandacht uitging naar het verwerken van uitheemse tabak. Met name in de omgeving van Culemborg, Nijkerk en de Gelderse Vallei kwam rond het einde van de negentiende eeuw de sigarennijverheid op. In de vijftig jaar na het midden van de negentiende eeuw was het aantal sigarenmakers in Culemborg gestegen van dertig naar meer dan vijfhonderd!

Van der Donk Sigaren

Een aantal sigarenmakers heeft de tand des tijds weten te doorstaan. Eén daarvan is het bedrijf Van der Donk Sigaren, gevestigd in Culemborg sinds 1919. Als enige in Nederland rollen hun medewerkers de sigaren nog met de hand. Het is een prachtig voorbeeld van duurzaamheid binnen de Gelderse maakindustrie. Bovendien toont het bedrijf aan dat, ondanks alle tegenslagen van verleden en heden (accijnzen, concurrentie uit het buitenland, kritiek op de wenselijkheid van rookwaar, enzovoorts) tabak nog steeds is geworteld in de Gelderse bodem.