De hervorming in Hattem

1557

'Hagepreek buiten Utrecht', schilderij van Bastiaan de Poorter (1860)

In het begin van de zestiende eeuw verspreidde zich overal de ‘nieuwe leer’, die afstand nam van het tot dan toe min of meer onaantastbare Katholieke geloof en werd gepromoot door Maarten Luther (1478-1546) en Johannes Calvijn (1509-1564). We noemen deze beweging de ‘hervorming’. De hertog van Gelre verzette zich daar heftig tegen. In strenge plakkaten stelde hij vervolging van de afvalligen, ‘ketters’, in het vooruitzicht. Dat baatte echter niet. Sluipenderwijs won de nieuwe leer terrein, vooral onder de geestelijkheid. Zo sloten de fraters van het klooster Hulsbergen (ten zuidoosten van Hattem) zich erbij aan.

Hervorming

De eigenlijke hervorming drong tot Hattem door via Harderwijk en Elburg. Hattem werd het toevluchtsoord van verbannen sacramentalisten (die de sacramenten in het middelpunt van de eredienst stelden) en wederdopers (die stelden dat alleen volwassenen gedoopt mochten worden). De Hattemse pastoor Bernardus die Haeze (geboren eind vijftiende eeuw) raakte meer en meer onder invloed van de nieuwe leer. Daarvoor werd hij aangeklaagd en door hertog Willem van Kleef, Gulik, Berg en Gelre (1516-1592, hertog van Gelre van 1539-1543) verbannen uit Gelderland. Toen in 1543 Gelre bij het verdrag van Venlo aan keizer Karel V werd afgestaan, keerde Die Haeze naar Hattem terug.

Die Haeze

De Habsburgse stadhouder René van Chalon, prins van Oranje (1519-1544, stadhouder van Gelre van 1543 tot zijn overlijden) trad streng op tegen de ketterij. Pastoor Die Haeze ontsprong veroordeling omdat hij zich kalm hield, en deed alsof hij was teruggekeerd in de schoot van de katholieke moederkerk. Ondertussen kreeg de reformatie steeds meer aanhangers, ook in Hattem. In 1557 preekte de in Zwolle geboren monnik Harmannus Strijker (alias Hermannus Moded) in Hattem over het paasfeest, maar helemaal in reformatorische geest.

Jan Arents

De Alkmaarse mandenmaker en hagenprediker Jan Arents preekte in september 1566 zowel op de Markt als buiten de poort van Hattem. Gewapende mannen uit Kampen en Zwolle begeleidden hem. Arents ging vervolgens naar Elburg, waar na zijn prediking een beeldenstorm plaatsvond. Even later werden in Harderwijk na een preek van hem ook beelden uit een kerk gesleept. Anderen hielden enige tijd later buiten Hattem preken zonder dat die tot een volksoproer leidden. Ook de proost van het klooster Clarenwater bij het Katerveer was een aanhanger van de nieuwe leer.

In 1580 kreeg de Hervormde gemeente van Hattem de eerste predikant: Johannes Sanderus (overleden 1603). Eerder was hij pastoor van Zalk geweest.

Dit verhaal is onderdeel van de canon van Hattem. Het volgende venster is hier te vinden.