De windvaan van Kasteel de Dikke Tinne in Hattem

De heraldiek

Op basis van de contouren op het koper en de resten vergulding die tijdens de opgraving nog in de bodem zichtbaar waren, kon de heraldiek op de windvaan worden gereconstrueerd en toegeschreven aan Reinoud IV (1365-1423), hertog van Gelre. In de archieven over de bouw van de Dikke Tinne werden zelfs de makers van de banier teruggevonden: Gelis de Koperslager en Evert Beeldemaker uit Arnhem. Toch waren er nog vragen toen de vaan, eind 2017, een plek kreeg in de Maelwael tentoonstelling in het Rijksmuseum in Amsterdam.

Metallurgisch onderzoek

Door middel van Röntgenfluorescentie (XRF) is daarom de samenstelling van de verschillende onderdelen van de vaan bepaald. Hieruit kwam naar voren dat men materiaal heeft gebruikt dat - met een samenstelling van 98.5-99% koper - heel zuiver, zacht en smeedbaar was. De voornaamste sporenelementen zijn lood, arseen, antimoon, nikkel en zilver. Deze sporen verschillen iets in het vlakke deel en de rug, waarschijnlijk zijn deze onderdelen dan ook niet uit dezelfde plaat gemaakt, maar wel van koper uit de zelfde mijn. Deze kopermijn moeten we waarschijnlijk zoeken in Hongarije. Koperbaren die bij archeologisch onderzoek in Krakau zijn gevonden en een vergelijkbare samenstelling als de windvaan hebben, lijken deze herkomst te bevestigen.

De klinknagels

De exacte samenstelling van de klinknagels was lastiger vast te stellen door verontreiniging van het oppervlak door lood. Mogelijk duidt dit op het gebruik van loodcarbonaat of loodwitverf, een in de zestiende en zeventiende eeuw veel gebruikt pigment dat als grondlaag diende bij schilderijen op koper. Helaas is dit het enige pigment dat is aangetroffen. De nagels verschillen duidelijk van de rest van het materiaal en bevatten veel minder arseen en nikkel. Qua samenstelling komen ze overeen met het materiaal, waarvan de bronzen leeuw van Braunschweig en andere voorwerpen, vervaardigd in steden rond het Harzgebergte, zijn gemaakt. Vermoedelijk is dit dan ook de herkomst van dit koper. Goed gedocumenteerde voorwerpen uit deze periode zijn zeldzaam, al helemaal in de vorm van zuiver, gesmeed koper. De windvaan van de Dikke Tinne geeft dan ook een unieke inkijk in de vervaardigingstechnieken en de koperhandel in de vroege vijftiende eeuw.

Dit verhaal is afkomstig uit de Gelderse Archeologische Kroniek 2018.

Bronnen:

• F. Balducci Pegolotti en A.Evans. 1936. La pratica della mercatura. Cambridge, Mass: The Mediaeval Academy of America.
• W. Ossowski, 2014. The copper ship: a medieval shipwreck and its cargo; Miedziowiec: wrak średnowiecznego statku i jego ładunek. Gdańsk, National Maritime Museum.

Rechten

Arie Pappot, Rijksmuseum Amsterdam, CC-BY-SA