Het kerkenlandschap van Berkelland

Tolerantie en rechten hersteld

Tussen 1600 en 1900 werd de religie van de katholieken hoogstens getolereerd in Nederland als overwegend protestants land. Onder de Franse overheersing en na de oprichting van het Koninkrijk der Nederlanden in 1813 werden de gelijke rechten van de katholieken in de grondwet vastgelegd. In 1853 zetten de katholieken een grote stap door Nederland in bisdommen te verdelen en overal nieuwe kerkgebouwen neer te zetten. De verering van heiligen werd een belangrijk onderdeel van het geloof.

Het kerkenlandschap van Berkelland

In het gebied van de gemeente Berkelland speelde geloof eeuwenlang een belangrijke rol in de leefgemeenschappen. Hierdoor zijn er veel religieuze gebouwen opgericht. In totaal zijn er in de gemeente Berkelland 24 kerkgebouwen en een synagoge gebouwd. Tussen 1800 en 1900 zijn er acht kerken gebouwd. De meeste kerken, twaalf, zijn ontstaan tussen 1900 en 2000. Van deze gebouwen zijn er elf rijksmonumenten en zeven een gemeentelijk monument.

Kerkenpaden

Daarnaast zijn er in de gemeente Berkelland ook een aantal kerkenpaden aangelegd welke door vrijwilligers tegenwoordig worden onderhouden. In totaal zijn deze 33 kilometer lang. Deze kerkpaden dienden vroeger om via een verkorte route het kerkbezoek te vergemakkelijken. De huidige kerkenpaden zijn niet meer volledig gebaseerd op de bestaande kerkenpaden van voor 1950. Door de ruilverkaveling van omstreeks 1955 zijn deze namelijk vrijwel allemaal verdwenen. Gelukkig is er nu weer volop aandacht voor dit cultureel erfgoed. Bij toeristen zijn deze paden inmiddels erg populair.

Gevolgen van ontkerkelijking

In vergelijking met de rest van Nederland vindt het afstoten van kerkgebouwen in Berkelland in een relatief hoog tempo plaats. Van de oorspronkelijke 24 kerken en de synagoge waren er in 2020/2021 nog vijftien in religieus gebruik. In 2023 is dit afgenomen naar zes kerken. De verwachting is dat er in 2033 slechts twee en omstreeks 2038 geen kerk meer in religieus gebruik zal zijn. Redenen hiervoor zijn het teruglopende kerkbezoek en de hoge kosten van het onderhoud en de energievoorziening.

Zal dit erfgoed definitief verdwijnen?

Voor vijftien kerken is in 2023 de herbestemming nog onbekend. Voor een deel dreigt sloop voor bijvoorbeeld woningbouw. Hiermee zou een belangrijke factor van de beeldbepalende elementen van het kerkenlandschap verdwijnen. In vrijwel alle betrokken dorpen en plaatsen trachten de dorpsgemeenschappen het erfgoed te behouden. Dit is echter geen makkelijke opgave omdat er een nieuwe kostendekkende functie gezocht moet worden voor deze gebouwen. Voor een aantal kerken is een stichting opgericht met als doel een nieuwe herbestemming te vinden, zoals een ontmoetingsplek voor de bewoners van het dorp. Vaak gaan de nieuwe functies gepaard met een grote inzet van vrijwilligers. Veel vrijwilligers zijn echter anno 2024 reeds boven de 65 jaar. Wat dit betekent voor de continuïteit is anno 2024 nog niet bekend.

Bron

• Visie op religieus erfgoed Berkelland, uitgave gemeente Berkelland 30 november 2023 (met een overzicht van alle kerken en de synagoge) te vinden; https://lokaleregelgeving.overheid.nl/CVDR715657/1

Meer informatie:

• Kerkenpaden
• Cultureel Erfgoed: religieus erfgoed
• Catharijne Convent

Rechten

Olga Spekman, CC-BY