Het joods erfgoed van Nijmegen

Romeinse Tijd

Wellicht wonen er al in het al in het Romeinse Noviomagus joden, want langs de Romeinse Limes komen geregeld joodse kooplieden voor. In de middeleeuwen is Nijmegen een belangrijk verkeersknooppunt en marktcentrum en vestigt zich in de stad de belangrijkste joodse gemeente van de Noordelijke Nederlanden.  

Vervolging

Verschillende malen worden joden vervolgd vanwege pestepidemieën. In 1426 wordt door hen een pandje gehuurd voor een ‘schola judeorum’. In 1452 besluit de Synode in Keulen dat joden een herkenningsteken moeten dragen, een hoed met linten. Het aantal joden in Nijmegen neemt snel af. In de zestiende eeuw waait er opnieuw een slechte wind als de joden uit naam van Karel V zich vanaf 1546 niet meer in de Nederlanden mogen ophouden. Het herstel komt pas ruim na het verdrijven van het Spaans katholieke bewind uit de Noordelijke Nederlanden.

Burgerschap

Vanaf 1721 kunnen de joden een beperkt burgerschap kopen tegen een forse vergoeding. Onder druk van de gilden, die concurrentie vrezen, komen er beperkingen ten aanzien van de handel in goud en zilver, de hoedenverkoop en het kramersgilde. Ook komen er maatregelen tegen arme rondtrekkende joden.

Tweede Wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog is een zwarte periode voor de joodse gemeenschap in Nijmegen. Mede doordat de Nijmeegse politie met een speciale eenheid de joden opspoort, overleven slechts vijftig Nijmeegse joden de naziterreur.

Synagogen

In 1426 wordt een synagoge opgericht in een achterhuis in de Woezikgas en de steeg wordt Jodengasch genoemd. In tijden van vervolging ontstaan huissjoeltjes, huiskamers omgetoverd tot gebedsruimtes. Pas in 1756 opent een synagoge in de Nonnenstraat. Tenslotte wordt in 1913 een grote synagoge met school geopend in de Gerard Noodtstraat. Na de oorlog zijn de beide synagogen echter te groot voor de weinige overlevenden na deze oorlog. Hierdoor besluit men sjoel te houden in de school naast de synagoge. Sinds het begin van deze eeuw is de vitaliteit van de joodse gemeente gelukkig weer aanzienlijk toegenomen en is de joodse gemeente in 2000 weer teruggekeerd naar de Oude Synagoge in de Nonnenstraat.  

Begraafplaatsen

Al In 1382 beschikt de joodse gemeente over een eigen begraafplaats buiten de Wijmelpoort. Na de lange perioden van vervolgingen ontstaat in 1683 een begraafplaats achter de Mariënburg. De enige nog steeds bestaande begraafplaats uit 1891 ligt langs de Broerdijk. Het is een van de mooiste joodse begraafplaatsen in Nederland.  

Bronnen en verder lezen:  

• Jan Stoutenbeek en Paul Vigeveno, Gids van Joods erfgoed (2016).
• Tijdschrift historische vereniging Tweestromenland, 'Joden in het land van Maas en waal en het Rijk van Nijmegen' (jaargang 1998).
• Huis van de Nijmeegse Geschiedenis, Joodse gemeente Nijmegen.
• NIG Nijmegen.
• Stenenarchief, Verhaal van de overledenen van de joodse begraafplaats te Nijmegen.

Rechten

Olga Spekman, CC-BY-SA