De oudste kaart van Nederland

Over het object

De met de hand getekende kaart wordt nu in Wenen bewaard en bestaat uit elf bladen perkament. Het geheel heeft een lengte van 6,75 m en een hoogte van 34 cm. Door deze langgerekte vorm is het kaartbeeld enorm vertekend en zijn de noord-zuidafstanden zo sterk in elkaar gedrukt dat bijvoorbeeld de afstand van Nijmegen tot de Middellandse Zee gelijk is geworden aan die van Nijmegen tot Woerden. Het merkwaardige formaat moet zijn gekozen om de kaart, als routekaart, opgerold op reis te kunnen meenemen.

De bedoeling was niet een precieze weergave van de werkelijkheid te geven, zoals bij huidige landkaarten. Waar het om ging waren de doorgaande wegen, met de daaraan gelegen steden en de afstanden daartussen, en de omvang of belangrijkheid van die plaatsen. De eerste, in zwart-wit gedrukte en verkleinde editie van de 'Tabula Peutingeriana' verscheen in 1598 in een oplage van 250 bij de befaamde drukkerij van Plantijn-Moretus in Antwerpen. Museum Het Valkhof bezit van deze editie een exemplaar. Ten opzichte van het origineel is de gedrukte kaart tot iets meer dan de helft verkleind: 18 x 386 cm. De acht losse bladen waaruit het Nijmeegse exemplaar bestaat zijn tot één kaart aaneengevoegd en in latere tijd ingekleurd, wat niet altijd zorgvuldig is gedaan.

Het huidige Nederlandse grondgebied is op de kaart maar een lang dun streepje tussen twee grote rivieren. Bovenaan op de kaart staat P(=B)atavia weergegeven. Twee rivieren zijn zichtbaar: de Rijn (fluvius Renus) en de Maas (fluvius Batavus). Tussen deze rivieren lopen twee wegen, die starten bij Lugdunum (Brittenburg bij Katwijk aan Zee) en samenkomen bij Noviomagus (Nijmegen). Langs de noordelijke route vinden we plaatsnamen zoals Pretorium Agrippinae (Valkenburg aan de Rijn), Albaniana (Alphen aan den Rijn), Lauri (Woerden), en Fletio (Vechten). Langs de zuidelijke route liggen onder andere Ceuclum (Cuijk), Blariacum (Blerick bij Venlo), en Coriovallum (Heerlen).

Gallische leugae

Lugduno, op de kaart aangeduid met een vignet van twee torentjes, gelegen aan de kust, is waarschijnlijk het legendarische fort Brittenburg waarvan de muurresten in de 15de en 16de eeuw op het strand van Katwijk te voorschijn kwamen en dat daarna in zee moet zijn verdwenen. Vanuit Lugduno lopen twee wegen in oostelijke richting: een noordelijke en een zuidelijke weg. Ze komen in Noviomagi (Nijmegen) weer bij elkaar. Voor de identificatie van namen op de kaart met hedendaagse steden wordt gekeken naar de overeenkomst in klank tussen oude en nieuwe namen, bijvoorbeeld Albanianis-Alphen en Noviomagi-Nijmegen en naar de afstanden die op de kaart vermeld zijn. Tussen twee plaatsnamen geeft een cijfer de afstand aan, niet in Romeinse mijlen, maar in Gallische leugae van 2220 m. Bij deze getallen zijn door het telkens weer overschrijven zeker vergissingen ingeslopen. Toch is de kaart van Peutinger een uniek document voor de geschiedenis van ons land.

Rechten

Annelies Koster, Valkhof Museum