De Mauritslinie, staatse linies in de Waalstreek

Het water vriend en vijand

Een van de essenties van de Nederlandse identiteit is de strijd tegen het water. De steeds terugkerende overstromingen zijn een continue factor in de Nederlandse geschiedenis. Nederland kreeg letterlijk vorm door middel van dijkenbouw en inpoldering. Het water is echter niet alleen een te bedwingen vijand. Het brengt ook welvaart door goed bevaarbare rivieren die de Noordzee verbinden met het Europese achterland. Een andere belangrijke functie van rivieren is die van de landsverdediging: als transportaders voor de verscheping van troepen en het mogelijk maken van inundaties (het opzettelijk onder water zetten van een gebied). Ze vormen natuurlijke barrières.

Verdedigingslinie

Rond het begin van onze jaartelling vormde De Limes langs de Neder-Rijn een belangrijke verdedigbare noordgrens van het Romeinse Rijk. Eeuwen later ten tijde van de Tachtigjarige oorlog (1568-1648) wordt de militaire potentie van de rivieren, waaronder de Waal, voor het eerst ten volle benut. Deze Mauritslinie werd aangelegd tussen 1590 en 1609 en bestond uit een lange reeks van vestingsteden met daartussen redoutes – kleine schansen – langs de grote rivieren. Langs de noordkant van de Waal vanaf Gorinchem tot aan Schenkenschans ter hoogte van Kleef. Daarnaast is er een aftakking langs wat nu de Oude Rijn heet en de IJssel. Het water van deze rivieren vormde een machtige onmisbare bondgenoot in de verdediging van de Nederlandse vrijheid.

Redoutes

Een speciale rol in deze Oranje Limes was weggelegd voor redoutes of wachttorens. Deze rijzige, meestal stenen gebouwen stonden altijd op een hoogte bij de rivier. Op een terp of palen in de uiterwaard. Maar ze konden zich ook verheffen op een kunstmatige hoogte tegen de dijk of op een schaardijk: een dijk die dicht tegen de rivier aan lag. Vanuit de redoutes moest je overzicht hebben over de rivier, over de overzijde en zelfs het achterland. Maar ook zodanig dat communicatie tussen twee redoutes onderling mogelijk was door te waarschuwen met signalen, rook of vuur. Volgens de kaart van Blaeu van de Tielerwaard uit 1665 lagen er tussen Gorinchem en Tiel twintig redoutes langs de Waal. Sommige plaatsen hadden twee of meer redoutes. Ook in Herwijnen lagen twee redoutes, waarvan één grote. Deze lag precies in de scherpe knik (Den Hoek) van de Herwijnse dijk op de buitenberm. De andere redoute stond bij het Kerkenhooft. Van hieruit hadden Maurits’ soldaten uitstekend uitzicht op de Waal. De Herwijnse redoutes maakten deel uit van een buurtschap, bestaande uit een aantal dijkhuizen.

Kasteel Wadenstein

Westelijk van de grote redoute lag kasteel Wadenstein. Hierover een mooi verhaal:

In 1574 was nagenoeg de gehele Bommelerwaard in handen van de Spanjaarden. Prins Maurits moest maatregelen gaan nemen om een nieuwe aanval van de Spanjaarden te voorkomen. Hierover beraadslaagde hij met zijn medewerkers op het Kasteel Wadesteyn te Herwijnen. De Antwerpenaar Casper van Baerle heeft hierover een stel liederen geschreven, die gezongen konden worden op de melodie van ‘het Wilhelmus’. Het negende couplet is als volgt:

Met mijn borgers getrouwen
’t Herwijnen op het Huys (= Wadesteyn)
Heb ik daer corts gehouwen
De Spaensch Armade confuys
Met vier off vijf velt stucken
Maekten ick sulkckx gebaer
Tot dat eyck quam aen(d) rucken
Tesoers (hulp, bijstand) uit Hollant daer

Bronnen:

• Ferdinand van Hemmen, landschapshistoricus
• De Betuwe graaft zich in.  – Jaarboek Tabula Batavorum, Opheusden 2011
• De Staatse linies in de Waalstreek – Ruud van Boxem in opdracht van Stichting Onze Waal.
• Verhaal over Wadesteyn – Wim de Fockert

Dit is een venster uit de Canon van West Betuwe

Vorige vensterVolgende venster

Rechten

Dittie van Zee-van Arendonk, CC-BY-NC