Kasteel Notenstein en huis Oosterholt in Oosterhout

Een zeer adellijke familie van bannerheren

Tot de Gelderse families die zich ‘bannerheer’ gaan noemen, behoort de familie Van Bronckhorst. Het bezit van een zelfstandige heerlijkheid geeft hen het recht een eigen banier te voeren. De familie weet dan ook een bijzondere positie te verwerven in het Kwartier van Zutphen. Van de vier bannerheren in het graafschap Zutphen heten zij ‘de adellijkste’ te zijn.

In 1140 duikt voor het eerst de naam van Gijsbert van Bronckhorst op als heer van de heerlijkheid Bronckhorst. Zijn nakomelingen zijn niet onderhorig aan de hertog van Gelre. Ze behouden nog vier eeuwen lang kasteel en heerlijkheid. Daarna verstevigen ze hun positie door strategische huwelijken. In 1533 sterft het oorspronkelijke geslacht Van Bronckhorst uit en gaan kasteel en heerlijkheid over naar verwanten.

Het kasteel en geslacht Van Bronckhorst overleven de Spaanse troepen

Het in Gelre belangrijke geslacht Van Bronkchorst sticht in de veertiende eeuw het kasteel Notenstein. Het ligt aan de Waaldijk en is in 1572 in handen van Johan van Bronckhorst en staat dan beschreven als een huis en hofstad met grachten, bouwhuis, een door paarden aangedreven rosmolen, stallen en boomgaarden.Veel kastelen zijn in de loop der tijden verdwenen. Een belangrijke reden is het oorlogsgeweld. In Gelre vinden in de middeleeuwen verschillende oorlogen en gewapende conflicten plaats met omliggende vorstendommen als ook in het eigen hertogdom. In de tweede helft van de veertiende eeuw woeden er verschillende dynastieke oorlogen. Zo ontstaat er in 1343 na de dood van hertog Reinald II een strijd om de macht in Gelre tussen zijn zonen Eduard en Reinald III. Gijsbrecht V van Bronckhorst kiest partij voor Eduard die in 1316 de opvolgingsstrijd wint.

Vooral de Tachtigjarige Oorlog is voor veel kastelen in Gelre rampzalig. In december 1585 nemen Spaanse troepen kasteel Notenstein in en richten grote schade aan. Het kasteel blijft wel eigendom van de familie Van Bronckhorst. Johan van Bronckhorst laat het kasteel herstellen en verbouwen.

Nieuwe eigenaren bedenken een nieuwe naam

Door een huwelijk komt kasteel Notenstein in 1627 in bezit van de familie Van Hackfort, die als nieuwe eigenaren het kasteel ‘Oosterholt’ of ‘Oosterhout’ noemen. Johan van Hackfort laat in 1660 ten zuiden van het oude kasteel op de Waaijsche Weide het huis Waaijenstein bouwen. Een allee verbindt beide huizen met elkaar. Johan bezit in 1663 zelfs een eigen brouwerij. Bijna tien jaar later, in 1672, tekent de Franse koning Lodewijk XIV in huis Waaijenstein het verdrag van de overgave van de stad Nijmegen.

Kastelen bouwen langs rivieren heeft voordelen maar zorgt ook voor problemen

Baron van Scherpenzeel Heusch erft begin negentiende eeuw Oosterhout. In 1809 breekt de Waaldijk door en spoelt het onbewoonde kasteel gedeeltelijk en huis Waaijenstein helemaal weg. De ruïne breekt men af en er komt een nieuw landhuis dat in1820 eveneens in de golven verdwijnt. Na de overstroming en het verleggen van de dijk laat de nieuwe eigenaar het huis iets noordelijk herbouwen. Van het oude kasteel blijft alleen een gevelsteen over met de tekst: ‘Rien sans Dieu’. Deze steen krijgt later een plaats in het nieuwe huis Oosterhout in 1850, een witgepleisterd neoclassicistisch en rechthoekig landhuis. In 1870 koopt baron Van Boetzelaer het huis en park en de familie laat beide enkele malen vernieuwen en verfraaien.

Een nieuwe oorlog dient zich aan

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog richten geallieerde troepen in 1944 het huis in als noodhospitaal met een geschilderd rood kruis op het dak. Zij stallen in het gebouw ook hun legertrucks. Na de oorlog herstelt de familie Van Boetzelaer huis Oosterhout, dat tot heden in hun bezit blijft. Tot aan de bouw van de Nijmeegse wijk Oosterhout is het landgoed met een in de jaren dertig aangelegd pinetum 159 hectare groot, tegenwoordig ruim 38 hectare. Landhuis en tuinmuren zijn rijksmonumenten. Het huis bezit vakantiewoningen en mogelijkheden tot ontvangst en vergaderen.

Bron:

- Jan Vredenberg (red.), Kastelen in Gelderland, Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2013, p. 38, 103-104, 144, 275-377.

Rechten

Ben Boersema, CC-BY