Gerechtelijke processen tegen wolven en weerwolven

Achtergronden

Zowel de processen tegen wolven als de weerwolfprocessen bereikten hun hoogtepunt tussen 1600 en 1700, hoewel wolvenplagen in sommige gebieden al eerder optraden en ook daarna nog voorkwamen. Deze processen vallen samen met perioden van sociale en economische rampspoed. Zo was er sprake van een klimatologische terugval, wat leidde tot misoogsten en hongersnoden. Dit ging gepaard met politieke conflicten en oorlogen, waarbij de tactiek van de verschroeide aarde vaak werd toegepast. De grote sociale onrust die hierdoor ontstond, vormde een gunstig klimaat voor bijgeloof. Magie en werkelijkheid begonnen door elkaar te lopen. De aanwezigheid van grote aantallen wolven, die schade aanrichtten aan vee en soms zelfs levensbedreigend waren voor mensen, droeg bij aan de ‘personificatie’ van het kwaad in de vorm van de wolf en het geloof in de demonische incarnatie van het dier.

Executies van de wolf

In deze tijd werden wolven ook ritueel opgehangen. De wolf werd door de vilder of koudslachter geveld, waarna de kop en poten bij de toegangspoort werden opgehangen. De vilder trad dus, na een wolvenproces, op als beul. Dit gebeurde in 1709, toen een wolf werd opgehangen aan het ambtshuis van Elst in de Gelderse Over-Betuwe. Uit een verslag van de Pool Pasek blijkt dat hier waarschijnlijk een gerechtelijke executie aan voorafging. Uit andere geschriften blijkt dat men zich in Nijmegen niet beperkte tot de kop en de poten, maar het hele dier ophing aan een van de vensters van de Wiemelpoort, met een speciale halsband. Hierdoor wisten mensen die de stad in of uitgingen dat er wolven in de omgeving waren gesignaleerd. Het diende ook als bewijs voor de inning van de wolvenpremie van het stadsbestuur. Uit geschriften uit 1721 blijkt dat er ook gedode wolven aan de Nijmeegse burcht hingen. In 1749 werd een wolf opgehangen aan de kerktoren van Woudrichem.

Soms werden misdadigers veroordeeld voor misdaden met een ‘wolvenkarakter’. In dat geval werd er een wolf naast de misdadiger opgehangen. In het dorpje Ansbach in Franken (Duitsland) ging men in 1685 zelfs nog verder, door een wolf die enkele kinderen had verscheurd, aan de galg op te hangen met kleding, een pruik en een masker met een menselijk gezicht erop.

Weerwolven

In een wereld vol mystificatie kon het ook voorkomen dat mensen werden verdacht van een gedaanteverwisseling in een wolf. Dit vraagstuk dateert al van de late middeleeuwen. In het gezaghebbende boek van de Duitse inquisitie, de zogenaamde Heksenhamer (Malleus Maleficarum) uit 1487, werd kort de vraag gesteld of een mens in een wolf kan veranderen. Het antwoord was negatief; alleen een heks zou in staat zijn van gedaante te verwisselen. Bovendien, zo werd gedacht, konden duivels in mensen ‘varen’, waardoor zij zich inbeeldden dat ze een wolf waren. In een samenleving die doordrenkt was van magisch denken, was het levensgevaarlijk om maar iets te maken te hebben met weerwolverij of hekserij, of ervan beschuldigd te worden. Zelfs het uitschelden voor wolf of weerwolf kon al aanleiding zijn voor een gang naar de rechter.

Tussen 1595 en 1661 vonden er in Nederland twaalf weerwolfprocessen plaats. Een bekend weerwolfproces in Gelderland was dat tegen Hans Poeck te Arnhem in 1595. Hij bekende tijdens het proces dat hij drie jaar eerder, nadat hij door een trap van een paard kreupel was geworden, was aangesproken door een heer in het zwart gekleed. Deze beloofde hem wat geld in ruil voor de gedaanteverwisseling in een wolf. Hij trok daarna drie jaar rond met acht tot tien andere wolven, waaronder de duivel. Gedurende deze periode behield hij zijn menselijke verstand, maar hij kon niet spreken. Het gerechtshof vond dit een acceptabel verhaal en veroordeelde hem tot wurging en verbranding.

Bron:

• De wolf in de lage landen, Wim en Wiro van Heugten (uitgeverij Matrijs) 2023.

Rechten

Olga Spekman, CC-BY