De transformatie van het Nederlandse gevangeniswezen

Een humaner beleid

De Koepelgevangenis in 1945, fotograaf Johann Raaijen.

Foto 1/5

Interieur Koepelgevangenis 'De Berg' in de Wilhelminastraat.

Foto 2/5

Koepelgevangenis Arnhem circa 1985.

Foto 3/5

Justitiele Rijksinrichting voor jongens 'De Hunerberg', Nijmegen, 1992.

Foto 4/5

Blue Band Bajes, Arnhem, 2007.

Foto 5/5

Het gevangeniswezen heeft door de eeuwen heen een opvallende metamorfose ondergaan, gekenmerkt door verschuivingen van strafgerichte benaderingen naar meer op herintegratie gerichte methoden. In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog groeide het besef dat straffen gericht op enkel bestraffing niet altijd effectief waren bij het verminderen van criminaliteit. In de jaren vijftig werd een keerpunt bereikt met de invoering van de Beginselenwet gevangeniswezen van 1953, waarbij de nadruk werd gelegd op het creëren van een omgeving waarin gedetineerden konden resocialiseren en uiteindelijk terugkeren als productieve leden van de samenleving.

Hernieuwde doelstelling

De hernieuwde doelstelling was gericht op resocialisatie met als einddoel de terugkeer als normale burger in de maatschappij. Het was een grote verandering. Gedetineerden konden nu veelvuldiger met elkaar in contact komen. Dingen zoals luchten, arbeid, bibliotheekbezoek, sport en ontspanning werden onderdelen van het dagprogramma. Later kwamen er nog meer versoepelingen zoals ruimhartiger beleid rondom het ontvangen van bezoek en ongecensureerde briefwisseling. Verder kregen gedetineerden meer rechten (waaronder beklagrecht) en meer keuzevrijheid.

Goedkopere en efficiëntere detentie

Het nieuwe regime bracht ook hoge personeels- en exploitatiekosten met zich mee. Door de toenemende (drugs)criminaliteit ontstond er in de jaren tachtig een groot tekort aan cellen. Daarnaast kwamen er steeds meer geesteszieken in de gevangenis.

De bewaarders voelden zich onveilig in de besloten ruimten met een overmacht aan gedetineerden. Er ontstond een steeds grotere beheersproblematiek. Als oplossing werd gekozen voor een goedkopere en efficiëntere detentie. De dagprogramma’s voor gedetineerden werden ingekort en versoberd. Het avondprogramma werd geschrapt. Na het verschijnen van het beleidsplan ‘Samenleving en criminaliteit’ van het Ministerie van Justitie werd in 1985 het startsein gegeven voor de uitbreiding van de cellencapaciteit. Snelle nieuwbouw was vereist.

Gevangenis in Arnhem-Zuid

In 1988 ging architect Van Meer tenslotte aan de slag met de bouw van een gevangenis in Arnhem-Zuid, op en nabij de Pleyroute aan de Ir. Molsweg. Van Meer droeg het ontwerp over aan zijn collega R. van Veen. Het gebouw werd in het model van een Lotharings kruis gebouwd. Het buitenterrein werd ingedeeld in hoven met een verschillende bestemming. Het gebouw had witte ramen en tralies met terugliggende blauwe banden. De blauwe banden gaven het gebouw de bijnaam ‘Blue Band Bajes’. De totale investeringskosten bedroegen 34.750.000 gulden. Er kwamen in totaal 203 cellen en de bouwtijd was 18 maanden. Het Huis van Bewaring werd op 30 augustus 1989 door de ministers Nijpels en Korthals Altes geopend.

Later werd besloten om oude en dure inrichtingen te sluiten. Gedetineerden werden vanaf 2016 zoveel mogelijk ondergebracht in het Justitieel Complex Zaanstad. Hier konden duizend gedetineerden worden gehuisvest. Vaak twee in een cel.

Bronnen:

Justitiae Sacrum, zeven eeuwen rechtspraak in Arnhem, PG Aalbers, uitgeverij Matrijs, 1998, ISBN 90 5345 1196
Historische atlas van misdaad en straf, Paul Nieuwbeerta, Paul Brood, en Martin Berendse, Wbooks 2022, 978 94 62584945