Een landschap vol kerken

Dankzij de Romeinen

Dat de rooms-katholieke kerk zo groot is geworden, heeft alles te maken met de ontwikkeling van het Romeinse Rijk. Keizer Constantijn de Grote ziet rond 300 in de christelijke kerk een middel om het Romeinse Rijk bijeen te houden. De kerk heeft namelijk de indeling in provincies, districten en steden bijna letterlijk van het Rijk overgenomen. De kerkelijk-bestuurlijke indeling in bisdommen, en parochies valt daarmee samen. Het blijkt een succesformule. Ook wat de bouwwijze van de godshuizen betreft neemt de kerk veel van de Romeinse bouwkunst over. De basiliek, een rechthoekig gebouw met apsis, is de basis van de kerkbouw.

Pausen vs. keizers

Als er na een periode van onrust na het uiteenvallen van het Romeinse Rijk een nieuw Rijk ontstaat, komt de kerk in de problemen. Er ontstaat eerst het Karolingische en daarna het Duitse Rijk. De keizers, te beginnen met Karel de Grote, willen ook de macht over de kerk. Ze zien zichzelf als de verdedigers van het geloof. Het leidt tot een van de grootste conflicten uit de Europese geschiedenis: de investituurstrijd tussen paus en keizer. Hierbij gaat het om de wie de bisschoppen mag benoemen en dus wie heeft de macht heeft.

Verschillen in de kerkarchitectuur 

Deze strijd heeft ook gevolgen in de kerkarchitectuur. Er ontstaan twee hoofdstromingen binnen de rooms-katholieke kerkbouw: de kerkelijke en de keizerlijke. Wat de kerkelijke variant betreft neemt de abdij van Cluny het voortouw. De kerkarchitectuur legt het accent op boetedoening. Bij de ingang aan de westkant zijn voorstellingen in reliëf aangebracht om de gelovigen tot inkeer te brengen. In deze stellen aan de gelovigen daar al de vraag of ze naar de hemel of de hel gaan. Bij de keizerlijke variant is de westkant vesting-achtig gesloten. Mensen moeten weten dat het hier het wereldse domein van de keizer betreft en niet om het hiernamaals gaat. Ook in de Gotiek zet zich dit verschil in bouw door.

Land Tussen Maas en Waal

In de kerkbouw is te zien dat het Land tussen Maas en Waal tot 1648 onder het Duitse Rijk valt. De aartsbisschoppen van Keulen, waaronder het gebied kerkelijk valt, blijven de keizer trouw. Dat geldt ook voor de kloosters die zich in het gebied vestigen, met name die van de Cisterciënzers. Om deze reden bouwt men de van oorsprong romaanse kerken in Alphen, Leur, Bergharen, Batenburg, Balgoij, Wamel en Dreumel in de gotiek uit tot pseudobasiliek, de keizerlijke bouwvorm.

Oplevend katholicisme

In feite is de Roomse kerk tussen 1600-1800 uitgerangeerd: de protestanten hebben het voor het zeggen in het gebied. Oude katholieke kerken worden in die periode aan de protestanten toegewezen. De katholieken moeten dan in schuilkerken de mis vieren. Pas daarna bouwen katholieken, maar ook protestanten, vele nieuwe kerken. Opvallend is dat de katholieken bij de nieuwbouw van kerken niet teruggaan naar de keizerlijke maar naar de kerkelijke hoofdstroming. Zo verrijzen er vele vooral neogotische kerken in de tweede helft van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. De protestanten bouwen hun kerken dan in de sobere waterstaatstijl. De rijkssubsidie maakt niet meer dan sobere bouw mogelijk.

Dit verhaal is onderdeel van het Verhaal tussen Maas en Waal. Het volgende venster is hier te vinden.

Bronnen en verder lezen:

• Lijst vak kerken in Maas en Waal.
• H.J. van Cappeleveen en C. van den Heuvel, Een landschap vol kerken. Het kerkenlandschap tussen Maas en Waal (uitgave Erfgoedstudiehuis 2016).
• S. van Doornmalen e.a., Geloven tussen de rivieren. Verkenning in de Gelderse Kerkgeschiedenis (Delft 1999).
• T.H. von der Dunk, Kerkbouw in Gelderland tijdens de Republiek (Stichting Oude Gelderse kerken 2017). 
• J. van Ettinger, Open deuren in Maas en Waal.10 jaar samenwerkende kerken (1988).
• E. den Hartog, Romanesque Architecture and sculpture in the Meuse Valley (1992).
• D. van Gestel, Van kerk naar kerk (Zaltbommel 2008).
• W. Kattenberg, Van Zaalkerk tot pseudobasiliek. Ontwikkeling kerkbouw in Nederrijn-Maasgebied (Vrienden Museum Kasteel Wijchen 2009).
• H.E. Kubach en A. Verbeek, Romanische Baukunst an Rhein und Maas (Berlijn 1976).
• A.G. Schulte, Het land van Maas en Waal. De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst (’s-Gravenhage 1982).
• Kerkfotografie, 'Gelderland'.

Rechten

Wim Kattenberg, historicus Erfgoed Studiehuis, CC-BY-NC