Joodse tehuizen

In 1942 zorgde een hoge ambtenaar van het ministerie van Binnenlandse Zaken, mr. K.J. Frederiks, ervoor dat een groep vooraanstaande joodse Nederlanders niet werd gedeporteerd. Eerst ging het om een klein aantal, maar het zouden er meer dan 600 worden. Onder hen waren leden van de Joodse Raad, juristen, leraren, artsen en kunstenaars, maar ook kantoorpersoneel en ziekenverzorgsters.

De Schaffelaar

Frederiks en zijn medewerkers gingen op zoek naar een onderkomen voor deze mensen en vonden huize De Schaffelaar wel geschikt. De bewoners kwamen niet allemaal gelijktijdig aan, maar op een bepaalde dag waren het huis en de barakken erachter vol. Er werd uitbreiding gevonden in het huis De Biezen en de daarbij staande barak, even buiten het dorp aan de weg naar Lunteren. De eerste joden kwamen op 17 december 1942 in De Schaffelaar aan. Het kamp stond onder leiding van een Nederlandse commandant en zes controleurs of bewakers. Later werkten er in totaal twintig mensen. De bewoners mochten hun eigen meubels naar Barneveld laten overbrengen. De overbodige tafels en stoelen werden opgeslagen in de Eierhal aan de Langstraat. In De Schaffelaar woonden de meer 'deftige' mensen, in De Biezen zou het 'gezelliger' zijn geweest. In het begin mochten de bewoners nog wel eens naar het dorp, maar later mocht er alleen worden gewandeld in een bepaald deel van het Schaffelaarsebos. De slaapzalen waren overvol en men had weinig ruimte voor zichzelf. Levensmiddelen en andere artikelen werden bezorgd door Barneveldse winkeliers. 's Avonds werden er wel eens concerten en voordrachten gegeven. En er werd lager en voortgezet onderwijs gegeven.

Deportatie

De regels voor de zogenoemde Barneveldgroep werden steeds strenger. Vanaf juni 1943 waren er alleen nog joodse bezoekers welkom. Sommige Duitsers drongen erop aan om de groep tóch te deporteren. Na een tijd van twijfel kwam op 29 september 1943 de Duitse politie om de bewoners per trein naar Westerbork te brengen. 22 personen wisten te ontvluchten. In Westerbork werd de groep in een speciale barak ondergebracht. Van hun voorrechten bleef niets over en ze kregen te maken met de jaloezie van gevangenen die deze voorrechten nooit hadden gehad.

Theresienstadt

De meeste 'Barnevelders' werden op 4 september 1944 met een trein vervoerd naar het Tsjechische vestingstadje Theresienstadt (Terezin). Daar werden ze ondergebracht in kazernes. Daar woonden ook joden met bepaalde voorrechten uit andere delen van Europa. Toen de Barneveldgroep er aankwam, woonden er ongeveer 40.000 gevangenen, terwijl er maar plaats was voor 10.000. Kort daarna werden er 30.000 afgevoerd naar vernietigingskampen. Van de overgebleven 10.000 kwam een klein gedeelte door een speciale afspraak in Zwitserland terecht. Daarbij was ook een deel van de Barnevelders. Half april ontstond er in Theresienstadt een tyfusepidemie, waardoor veel mensen stierven. Daaronder waren ook enkele 'Barnevelders'. Begin mei 1945 werd het stadje door de Russen bevrijd.

Monument

Veel leden van de Barneveldgroep zullen pas na de oorlog hebben begrepen wat er in andere concentratiekampen is gebeurd en zich hebben afgevraagd waarom zij de oorlog hebben overleefd en zoveel anderen niet. Op 29 september 1987 kwam een aantal oud-bewoners van De Schaffelaar en De Biezen in Barneveld bij elkaar. Op die dag werd bij De Schaffelaar een monument onthuld. Het is gemaakt door de kunstenaar Ralph Prins, die destijds op De Biezen heeft gewoond.

Dit verhaal is onderdeel van de canon van Barneveld. Het volgende venster is hier te vinden.

Meer lezen:

• Crebolder, Gerjan, Een eiland van rust. De Joodse tehuizen "De Schaffelaar" en "De Biezen".
  Barneveld, Gemeentearchief, 1987.
• Meij, Ruth, Hartelijke groeten. Berichten uit concentratiekampen.
  Uithoorn, part. uitgave, 2012. 110 blz., afbn. ISBN 978-90-818474-0-7.
• Munnick, Boris de, Uitverkoren in uitzondering? Het verhaal van de Joodse 'Barneveldgroep', 1942-1945. Barneveld, 1991. 84 blz., afbn. (Schaffelaarreeks, deel 24)
  GAB nr. 3010
• WO2GLD

Eropuit:

• Voor het Kasteel bevindt zich een monument ter herinnering, dat kan worden bezocht (Stationsweg 6, 3771 VH Barneveld).
• Bij het gemeentearchief is een dorpswandeling verkrijgbaar die ook dit gebied bestrijkt (zie pdf).

Rechten

Dick Veldhuizen, CC-BY