Levefanum

De Romeinse naam van Elst

Het is zeer aannemelijk dat Levefanum de Romeinse naam was van de plaats Elst in de gemeente Overbetuwe. Dat is de uitkomst van een studie naar Romeinse plaatsnamen in het oostelijke rivierengebied van ons land.

Bij de identificatie van Romeinse plaatsnamen zijn twee klassieke bronnen van belang, namelijk de Peutingerkaart (Tabula Peutingeriana) en het Reisboek van Antoninus (Itinerarium Antonini). In beide bronnen worden reisafstanden tussen de opgenomen plaatsen aangegeven, in de zogenaamde leugae (Gallische mijlen).

Arnhem of Elst?

Met behulp van een nieuwe methode zijn de reisafstanden getoetst en ook met andere gegevens vergeleken. Hieruit bleek dat Levefanum op ongeveer 18 km (8 leugae) ten westen van Herwen (Carvo) moest liggen. Hiervoor komen twee plaatsen met een Romeins verleden in aanmerking, namelijk Arnhem-Meinerswijk met zijn castellum (fort) en Elst dat een vicus (Romeins dorp) was met een grote tempel.

Romeinse weg

Het is heel aannemelijk dat Levefanum betrekking moet hebben op Elst. Een van de argumenten daarvoor is gestoeld op de loop van de Romeinse hoofdweg. Deze weg vanuit het westen volgde tussen Katwijk aan Zee en Vechten de loop van de (Oude) Rijn. Maar vanaf Vechten volgde de weg niet meer de Rijn, maar de stroomgordel van Werkhoven, op een afstand van 2 km van de Rijnloop. Dit bleek toen in 2013 de weg bij een opgraving bij Bunnik tevoorschijn kwam. Vanaf hier kan de weg goed over Elst (en niet over Meinerswijk) naar Herwen hebben gelopen, waar een oversteekplaats over de Waal was.

De naam Levefanum

Ook vanuit de naam Lefevanum kunnen we afleiden dat het om Elst moet gaan. De naam bevat het woord fanum, dat heiligdom betekent. In de Romeinse bronnen zijn fanum-namen bijzonder. We kennen in de noordelijke Romeinse provincies ook Fanum Martis (heilgdom van Mars bij Corseuil in Bretagne) en Fanum Minervae (heiligdom van Minerva, in de buurt van Reims). Verder zijn er drie fanum-namen bekend uit het huidige Italië. Een fanum-naam past niet bij een Romeinse militaire plaats als Arnhem-Meinerswijk.

Elst moet een belangrijke plaats zijn geweest, door de aanwezigheid van een van de grootste Gallo-Romeinse tempels die we ten noorden van de Alpen kennen en andere Romeinse stenen gebouwen. Er zijn ook resten van vloerverwarming (hypocausttegels en tubuli) gevonden, die wijzen op luxueuze gebouwen in een complete vicus rond het tempelcomplex. Voor Elst past een fanum-naam dus prima!

Een heiligdom voor Haeva?

Over de betekenis van het eerste deel van de naam Levefanum is in 1963 door Stolte geschreven dat Levefanum een kopieerfout kan zijn van H(a)evae Fanum (heiligdom van Haeva). Dit lijkt te worden bevestigd doordat in de Cosmographia Ravennatis (die als een eerdere vorm van kopie van de Peutingerkaart wordt gezien) de naam als als Evitano is weergegeven. Dat een begin-h wegvalt komt vaker voor en hoeft dus geen probleem te zijn. Haeva vormde een godenpaar samen met Hercules Magusanus, van wie het vermoeden bestaat dat de tempel van Elst aan hem was gewijd.

Bron: