Brieven aan Sam

Speuren naar tegels

In de regel zocht Helene haar tegels zelf, op haar reizen door het land. Op een doorreis door Zeeland vond zij eind augustus 1911 wel tweehonderd tegeltjes: ‘Weer een stukje huis,’ zei ze dan, want deze tegels werden waarschijnlijk toegepast in een van de vele bouwprojecten die ze onder handen had.

Sam van Deventer

Het is vooral dankzij de levendige en persoonlijke brieven die zij stuurde aan Sam van Deventer dat we haar gevoelens bij de tegels nog kennen. Sam, een leeftijdgenoot van haar oudste kinderen, kwam in 1908 als veelbelovend talent in dienst van de handelsmaatschappij Müller & Co en werd al snel huisvriend van de familie.

Overplaatsing naar Bremen

In januari 1909 werd Sam overgeplaatst naar het kantoor in Bremen, om buitenlandervaring op te doen, enkele maanden later gevolgd door haar oudste zoon Wim. Anton
en Helene brachten hem weg en hielpen met de inrichting van het gezamenlijke appartement van deze jongemannen. Boven de bureaus werden symmetrische composities van kunst-reproducties, prenten, foto’s en bordjes gemaakt, waar ook tegels aan toegevoegd zijn.

Voor elke tegel een plekje

De brieven geven een heel huiselijk beeld van een Helene die zelf graag actief in de weer is met haar tegels, om ze te ordenen en een plekje te geven. Vrijwel alle losse tegels zijn voorzien van lijstjes, soms afgerond of achthoekig. Dat is heel handig om beschadigingen of ontbrekende hoeken te verdoezelen. Tegelijkertijd maken de lijstjes het mogelijk om de tegels in huis op te hangen.

Zo schreef ze in maart 1911 aan Sam: ‘Allerlei plaatsjes zocht ik al uit en als zij dan hangen krijgen ze telkens een knikje.’ En met kerst 1913 schrijft ze: ‘Den helen dag vandaag was ik met Titi bezig aan de tegeltjes, want ik had ze zoo gaarne af, geschikt, tegen den tijd dat je komt. (…) Het is een vies werkje, Sam, met veel bukken, maar toch prettig. Veel Bremer
herinneringen kwamen mij weer voor den geest.’

Tegels als vensters van culturen

In een andere brief schreef ze dat ze haar zoon Bob boven hoort hameren: hij hangt de tegels op die hij van haar gekregen heeft. Over de in het begin genoemde tegels met de engeltjes in de wolken vervolgde ze haar brief aan Sam: ‘Ik hoop dat lang nog je oog erop zal rusten & je vertellen van een oude kultuur, die kwam ver uit het oosten, zoo als de wijzen uit ’t Morgenland, die van ver kwamen naar Spanje & van Hollanders overgenomen werd, die vergeten raakte & van ons twee uit een donkere, vuile binnenplaats weer tevoorschijn gehaald werd.’ Op deze wijze vormden de kleine, vierkante en vaak naïef geschilderde tegels voor Helene een venster op de ontwikkeling van culturen door de eeuwen heen.

Dit verhaal komt voort uit: ‘Liefde voor tegels: de verrassende collectie van Kröller-Müller’, geschreven door Johan Kamermans en verschenen in ‘Vind’ (jaargang 36, najaar 2019). Dit verhaal is geredigeerd voor mijnGelderland door Kees Huntink. Lees hier deel I: ‘Passie voor tegels’.

Rechten

Johan Kamermans en Kees Huntink, CC0