Bij de tijd

Eeuw van ontdekkingen

De zestiende eeuw was in Europa een tijd van ontdekkingen, zowel van de wereld als van de werking der natuur. Tussen 1500 en 1600 brachten zeevaarders een groot deel van de wereld in kaart die vóór die tijd nauwelijks bekend was. Hun ontdekkingslust werd ondersteund door nieuwe uitvindingen of verbeteringen van oude. Nauwkeurige kaarten, maar ook het bepalen van de juiste koers en de juiste tijd waren van levensbelang op zee. De verbeteringen op dit gebied werden al snel overgenomen op het land. De eerste betrouwbare kaarten verschenen, en het bijhouden van de tijd werd belangrijker in een dynamischer maatschappij.

Ivoren tijdmeter

Een ivoren draagbare zonnewijzer, in 1986 gevonden in een beerput in Nijmegen, illustreert de manier waarop technische ontdekkingen hun weg vonden naar het bestaan van alledag. De `wijzerplaten’ zijn prachtig bewaard gebleven, inclusief het jaar van fabricage: 1573. Wat ontbreekt, is een kompas, de draad (gnomon) waarvan de schaduw de tijd aangaf en de scharnieren waarmee beide plaatjes aan elkaar vast zaten. Zonder die onderdelen functioneert de zonnewijzer niet. Het kompas is nodig om het noorden te vinden, de scharnieren om een hoek van 90° tussen beide platen te vormen en het gnomon om het uur af te lezen. Maar het zou weinig moeite kosten om deze onmisbare onderdelen weer aan te brengen. De gaatjes voor het gnomon zitten er nog, ongetwijfeld afgesteld op de breedtegraad waarop Nijmegen ligt.

Made in Germany

Een merkteken op de achterkant van het onderblad vertelt ons tenslotte waar de zonnewijzer is gemaakt, en door wie. Hij komt uit de werkplaats van de familie Tucher in Neurenberg, waar zulke zonnewijzers tussen 1550 en 1700 werden vervaardigd. Hoewel deze producten bestemd waren voor een `gewoon’ koperspubliek, moeten het toch vrij kostbare voorwerpen zijn geweest. Toch zijn ze, toen ze defect raakten, niet gerepareerd maar weggegooid.

Rechten

Evert van Ginkel