Opkomst en bloei van de Hanze

Deze tekst maakt onderdeel uit van de special Verbeelding van de Waal, De Waal als levensader, thema Werken langs de Waal

Rivierhandel in de Middeleeuwen

Vanaf de middeleeuwen ontwikkelde de Waal zich tot een belangrijke transportroute tussen Keulen en het Rijnland aan de ene kant, en Holland, Vlaanderen en Engeland aan de andere kant. Keulen en Dordrecht ontwikkelden zich geleidelijk tot begin- en eindpunt van die handelsroute, als ‘stapelmarkten’. Hier moesten alle kooplieden in het rivierverkeer (een deel van) hun goederen verplicht verhandelen. De opkomende handel zorgde voor economische bloei. Enkele van Nederlands oudste steden liggen aan de Waal. Tiel ontving al in 896 het tolrecht. In de tiende en elfde eeuw was het een handelsnederzetting van internationale betekenis, met nauwe banden met Keulen en Engeland. Nijmegen, met zijn Romeinse verleden, ontwikkelde zich door de handel in de middeleeuwen tot de voornaamste van de vier Gelderse hoofdsteden. Ook Zaltbommel was een belangrijke handelsstad. Het ontleent het eerste deel van zijn naam vermoedelijk aan de zouthandel, waarmee vis werd ingemaakt.

Handel in Hanzeverband

In de vijftiende eeuw sloten Zaltbommel, Tiel en Nijmegen zich aan bij de samenwerkende Hanzesteden rond de Noord- en de Oostzee. De Hanze was een verbond van handelssteden dat vanaf de dertiende eeuw probeerde de veiligheid en rechten van kooplieden te waarborgen. Het leidde tot grote voorspoed en groei. Uit die tijd dateert bijvoorbeeld vermoedelijk de hijskraan van Nijmegen, waarmee schepen veel efficiënter gelost konden worden. De kraan werd aangedreven door een tredmolen. In 1881, toen de oude haven werd gedempt, werd de kraan afgebroken. 

Cultureel belang

Ook het culturele belang van de Hanze was groot. In 1494 liet het vooraanstaande Nijmeegse schippersgilde een voorhangsel maken voor hun verbouwde kapel aan de Waalkade. Naast het karveel zijn Maria en Sint Olaf afgebeeld, de patroonheiligen van de Nijmeegse schippers. Sint Olaf, een heilige Noorse koning, werd in veel Hanzesteden vereerd.Met de opkomst van handelaren uit Holland, Zeeland en Engeland nam het belang van de Hanze in de loop van de zestiende eeuw af. De rivierhandel bleef echter van groot belang voor de Gelderse steden. De bloei van de rivierhandel bracht voorspoed in de Waalsteden, die nog is af te lezen aan de vele rijke bouwwerken uit die tijd.

Tol

Handel en transport waren een grote bron van inkomsten. Machthebbers hieven tol, een praktijk die al in het Romeinse Rijk werd toegepast. In de vertiende eeuw kregen de hertogen van Gelre het tolrecht. Met de groei van de handel nam het aantal tollen langs de Waal toe, van oorspronkelijk vooral Nijmegen en Lobith, naar ook Tiel en Zaltbommel. Uiteindelijk waren er tien tollen tussen Keulen en Dordrecht. Het Besiendershuis aan de Waalkade in Nijmegen, dat stamt uit 1525, is vernoemd naar de tolbesiender, die de tol inde. Voor schippers en koopmannen waren zogenaamde ‘tolvrijheden’ belangrijk: in bepaalde omstandigheden, bijvoorbeeld als grootburger van Nijmegen, hoefde er bij bepaalde tollen niet betaald te worden. Uit de oude tarieflijsten en tolrekeningen kan afgeleid worden welke producten verhandeld werden. Rijnwijn, hout, natuursteen, kalk, aardewerk, ijzer en staalproducten waren de belangrijkste producten die stroomafwaarts werden vervoerd. Stroomopwaarts werden vooral zout, haring, andere vissoorten, boter en kaas verhandeld. Het grootste deel van de rivierhandel bestond uit de Rijnwijn, 30 tot 50% van alle schepen vervoerde wijn.

Bronnen

• Bruijn, M. de & S. van Doornmalen, 2014. Historische atlas van het rivierenland.
• Groustra, A., C. Verkerk & J. Westra. 2005. Schipper mag ik overvaren? Riviertollen in Gelderland. Stichting De Stratemakerstoren, Nijmegen.
• Westrate, J. 2008. In het kielzog van moderne markten. Handel en scheepvaart op de Rijn, Waal en IJssel. Hilversum.

Vervolg: Schipmolens op de Waal

Rechten

Overland, in opdracht van De Bastei, Nijmegen, CC-BY-SA