Dorpsnamen

Die kregen vaak een naam die samenhing met toevallige omstandigheden in de omgeving van die plek. Als we de namen van de verschillende dorpen in de gemeente Rheden bezien, dan passen die zowel qua ouderdom als verklaring van die naam binnen het beeld dat we hiervoor geschetst hebben.

Omstreeks 800 wordt het dorp Pheleppe (Velp) al genoemd. In 893 wordt het nogmaals aangeduid, maar dan als Velide, in dezelfde bron waarin ook Arnhem voor het eerst vermeld wordt. In 838 duikt Dieren op, als Theothorne. Omdat er zo weinig bronnen zijn duurt het meer dan een eeuw voordat we weer Rhedense plaatsnamen tegenkomen: in 960 is er sprake van zowel Rheden (Rheton) als van Ellecom, in de vorm Ellithem. Iets later (1025) duikt Soeren (Sorna) in de geschiedenis op. In de rest van de 11e eeuw en verder in de 12e eeuw, als er steeds meer grond ontgonnen wordt, komen we de namen van die dorpen steeds vaker tegen; dan hebben ze vaak al een vorm die herkenbaar is, zoals Diderna of Didren voor Dieren, Vellepe, Redhem en Ellynchem. Uit de late 12e eeuw dateren ook de oudste vermeldingen van Spankeren (1179) en Worth-Rheden (1188). De Steeg valt een beetje buiten de boot, omdat die naam pas in de 17e eeuw voor het eerst opduikt. Als nederzetting bij het kasteel Middachten (oudste vermelding 1299) is het waarschijnlijk wel (veel) ouder.

Wat die namen betekenen hangt samen met de onderdelen waaruit ze zijn opgebouwd. Zo komt bijvoorbeeld in drie namen het element -heim- voor: in Rheden (Ret-hon), Ellecom (Ellenchem) en Soeren (Sorna, waarbij -na- een restant van heim is). Dat past in de reeks met heim-namen, die we langs de oostelijke Veluwezoom kennen, met Arnhem, Leuvenheim en Brummen als andere voorbeelden. De betekenis van dat element is 'woonplaats'. Bij Rheden is het voorvoegsel dan ret, dat 'riet' betekent, zodat Rheden een 'woonplaats bij het riet' is. Voor Ellecom geldt iets vergelijkbaars, zij het dat daar het eerste element -el(le) - in veel waternamen voorkomt (vergelijk Elburg), zodat de naam 'woonplaats aan een waterloop of het water' kan betekenen. Soeren betekent 'zuidelijke woonplaats', omdat het onderdeel -soer- een samentrekking is van 'suder' of 'suyder' , te vergelijken met 't Soerel.

Ook bij Dieren en Velp speelt water in de plaatsnaamgeving een rol. De naam van het eerste dorp kan verklaard worden als 'verhoging in een laag en waterrijk gebied'. Het element -apa- (water) dat in Vellepe en verwante vormen voorkomt wordt verbonden met -val-, dat gewoon vaal betekent. Velp is dus 'waterloop met vaal water'. En Spankeren dan? Daar speelt naast -spange-, dat een drassig gebied inhoudt, ook mee dat Spankeren behoort tot de groep van de zogenaamde Veluwse haar-namen, met als verklaring 'begroeide verhoging'. Spankeren is dus een 'begroeide verhoging in drassig gebied'. Kortom, opmerkelijk is dat de meeste Rhedense dorpen namen hebben die een relatie met water inhouden. Al die nederzettingen zijn ontstaan in een periode vanaf de 9e tot in de 12e eeuw.

Auteur: Frank Keverling Buisman