Op een kruispunt van linies

Functie 

Bij de Limes bouwden de Romeinen wachttorens, forten en legerplaatsen. Met de wachttorens had men overzicht over de Rijn. Op deze wijze hielden de Romeinen zowel de grens als de vaarroute over de Rijn in de gaten. Naast de controlerende taak, waren de wachttorens belangrijk om snel berichten via rook- of vuursignalen door te spelen. Zij hadden vaak drie lagen met een opslagruimte, een verblijfsplaats en een wachtverblijf met overkapping. Het hele complex was omgeven door een omheining met scherpe punten. Tussen de wachttorens werden goede wegen aangelegd zodat de soldaten zich snel konden verplaatsen.

Reconstructie 

Een lange tijd werden de bouwwerken van de Romeinen opgetrokken uit hout. Daarnaast werden veel forten direct aan de oevers van de toenmalige loop van de Rijn gebouwd. Door overvloedige regen in het najaar traden de rivieren in het Betuwegebied regelmatig buiten de oevers en ontstond er een drassig gebied. Hierdoor zijn vermoedelijk veel bouwsels nagenoeg verdwenen. Zo ook de wachttorens. Voorbeelden van bouwsels, waaronder de wachttorens, zijn gelukkig nog te vinden in andere delen van het voormalig Romeinse Rijk. Daarnaast hebben de archeologen de beschikking over teksten zoals het Reisboek van Antonius en de Kosmografie van Ravenna en oud kaartmateriaal zoals de Peutingerkaart waarmee zij de plaatsen van vestigingen kunnen achterhalen. Op deze manier is ook de wachttoren bij Opheusden gereconstrueerd.

Franse tijd

Tijdens de Franse veldtocht in 1794-1795 bleek dat de Grebbelinie te kort was. Het Noorderleger was destijds relatief eenvoudig opgetrokken door de Betuwe, onder de linie door. Frankrijk wilde voorkomen dat de Pruisen dezelfde kans zou krijgen en liet daarom in 1799-1800 een verdedigingswerk aanleggen tussen Kesteren en Opheusden: ‘Het Hoornwerk aan de Spees’. Het doel was het afsluiten van de Rijnbandijk voor vijandelijke troepen.

Tweede Wereldoorlog

In de Tweede Wereldoorlog deed de verlenging van de Grebbelinie tot in de Betuwe dienst als landsverdediging onder de naam ‘Betuwestelling’. Brigade A moest de ruim vier kilometer lange linie tussen Ochten en Kesteren met ongeveer zevenduizend man verdedigen. De wallen werden met loopgraven en betonnen kazematten versterkt. Ook deze zijn nog te zien vanaf de wachttoren. Tijdens de meidagen wisten de verdedigers van 1940 aanvallen af te slaan. Uiteindelijk trok op dertien mei Brigade A zich terug op de Waal-Lingestelling bij Vianen. Vrij kort na de oorlog werd een groot deel van de linie afgegraven vanwege de ruilverkaveling. Het Hoornwerk aan de Spees is hiermee het best bewaarde element van de verlengde Grebbelinie. In 2011 is de Grebbelinie een Rijksmonument geworden. De wachttoren is vrijwel ieder weekend geopend voor publiek. 

Met speciale dank aan Henk Brienissen van Camping de Linie.

Bronnen:

• Paul van der Heijden, De Grens van het Romeinse Rijk. De Limes in Gelderland (2017).
• Grebbelinie.

Rechten

Olga Spekman, CC-BY-NC