Kastelen en landgoederen als oorlogsslachtoffer

Niet meer bewoond

Allereerst werd door de Duitsers gekeken naar leegstaande en niet meer bewoonde kastelen, zoals het Landgoed Groot Warnsborn. Daarnaast was een aantal kastelen door hun eigenaren aan het begin van de oorlog direct verlaten, waaronder Paleis Het Loo. De koninklijke familie was gevlucht naar Engeland. Zeshonderd kilo aan zware zilveren en koperen voorwerpen werden onder de vloer bewaard. In mei 1940 vorderden de Duitsers het paleis. Vanaf 1941 zou het dienstdoen als herstellingsoord voor zeshonderd Duitse soldaten. Een wit kruis op het dak moest voorkomen dat het paleis zou worden gebombardeerd. Delen van het paleis en het landgoed werden door de SS gebruikt voor de jacht. Ook Engelse bezittingen, zoals Clingendael en de Wiersse, werden direct aan het begin van de oorlog door de Duitsers geconfisqueerd.

Internationale familiebanden

Kasteeleigenaren konden zich niet altijd gemakkelijk afzijdig houden. Hoe moest men zich ten opzichte van de Duitsers verhouden? Sommige families, zoals de familie Bentinck van kasteel Middachten, hadden zowel Duitse, Engelse en Nederlandse wortels. Dit leidde tot een speciale dynamiek in de familie: sommige familieleden werkten samen met de bezetter, anderen verzetten zich sterk. Dat laatste deed bijvoorbeeld de Duitse familie Lüps, die eigenaar was van Kasteel Biljoen. De familie nam nadrukkelijk afstand van het nationaalsocialisme. Kasteel Biljoen werd in eerste instantie in gebruik genomen door de Duitsers, maar toen de aanvallen van de geallieerden heviger werden, moest eigenaar Edu Lüps wederom zijn intrek in het kasteel nemen. Het echtpaar Lüps hielp in deze periode ook onderduikers.

Militaire doeleinden

In de zomer van 1944 intensiveerden de oorlogshandelingen in de omgeving van Arnhem. Landgoederen in de omgeving van vliegveld Deelen werden al gebruikt voor de huisvesting van vliegveldpersoneel; nu werden ook andere kastelen gevorderd. Zo werd Huis Zypendaal een hospitaal voor Duitse soldaten. Het landgoed kreeg een Ehrenfriedhof voor gevallen Duitse militairen. Tijdens operatie Market Garden zijn er twintig evacuees ondergebracht in de oranjerie. Landgoed Avegoor werd tussen 1941 en 1943 gebruikt als opleidingsinstituut voor de SS en in 1942 als Joods werkkamp Palästina. 139 joden werden hier tewerkgesteld en later gedeporteerd.

Veel verwoestingen aan gebouwen

Honderden Nederlandse kastelen en buitenplaatsen werden uiteindelijk door de Duitsers gevorderd. Bij veel landgoederen werden loopgraven en tankgrachten aangelegd. Ook het interieur had te lijden onder de bezetting. Tientallen kastelen zijn na de Tweede Wereldoorlog onherstelbaar verwoest, zoals bijvoorbeeld Duno bij Doorwerth en Enghuizen bij Hummelo. Daarnaast zijn er nog vele kastelen en landhuizen ernstig beschadigd. Bij een deel daarvan is de schade hersteld of het kasteel gerestaureerd. Voorbeelden hiervan zijn Huis Aerdt te Herwen, Hof Bingerden te Angerlo en Kasteel Nederhemert. Anno 2022 bestaat er nog geen totaaloverzicht van de oorlogsschade aan kastelen en landgoederen. Het Gelders Genootschap en de Nederlandse Kastelenstichting werken in het project ‘Oorlog in Arcadië’ samen om hier verandering aan te brengen.

Bronnen en verder lezen:

• Defensie en oorlogsschade in kaart gebracht 1939-1945, Elisabeth van Blankenstein, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, mei 2006 
• Tijdschrift Het Buiten, 2020, special WO II
• Lezing Nederlandse kastelenstichting d.d. 28-12-2020 genaamd 'ongenode gasten'
• Hier wonen wij. Is het niet prachtig!, onderzoek op het gebied van kastelen en buitenplaatsen, Stichting Kastelen Studies Nederland, 2020, ISBN 978 90 89320391, hoofdstuk Oorlog in Acadie 
• Podcast op Spotify genaamd 'Bezet en Bevrijd'
• Gelders Arcadie, Elyse Storms-Smeets, Gelders genootschap, 2011, uitgever stichting Matrijs , ISBN 978 90 5345 4282, hoofdstuk '1940-1945 Oorlog aan de Veluwezoom'
• Kastelen in Gelderland, Erfgoed Gelderland, uitgeverij Matrijs 2013, ISBN 978 90 5345 4107, hoofdstuk ‘vergaan en vergeten’ en hoofdstuk 'in oorlogstijd'.

Rechten

Olga Spekman, 2022, CC-BY-NC