Het Rijk van Nijmegen: free forever

Operatie Market Garden

De bevrijding van West-Europa begon pas op 6 juni 1944 met de invasie van de geallieerden in Normandië. Door gebrek aan voorraden en een sterker wordende Duitse tegenstand liep de opmars daarna vast bij de Belgisch-Nederlandse grens. Er moest iets gebeuren. Het plan dat ontwikkeld werd heette Market Garden. Doel was de drie grote rivieren Maas, Waal en Rijn over te steken om daarna Duitsland binnen te dringen. Op zondag 17 september 1944 barstte het spektakel los. De geallieerden vielen met circa negenhonderd vliegtuigen doelen aan in heel Nederland. Aanvankelijk was er weinig Duitse weerstand, maar deze nam snel toe. Bij Eindhoven en Nijmegen wisten de geallieerden stand te houden, maar de Slag om Arnhem werd verloren.

Operatie Market Garden liep daarmee op 26 september 1944 ten einde. Het doel was niet bereikt. Niettemin waren er stevige successen te melden. Het Rijk van Nijmegen, een deel van de Betuwe en delen van Brabant en Limburg werden wél bevrijd. Het belang hiervan is ten onrechte altijd sterk onderbelicht gebleven. Immers, in het bevrijde Rijk van Nijmegen vond in het voorjaar van 1945 de take off plaats voor de finale van de bevrijding: de aanval op het Rijnland. Lewis H. Brereton, commandant van de First Allied Airborne Army, bewees over een voorspellende blik te beschikken: ‘Over enige tijd zal iedereen zich Arnhem herinneren, maar niet die twee Amerikaanse divisies die zich helemaal leeg vochten in het rivierengebied en er in slaagden de Duitsers eruit te gooien.'

Frontperiode

In Nijmegen is in de eerste dagen na 17 september 1944 hevig gevochten. Wat na het bombardement van 22 februari 1944 nog was overgebleven in het centrum van de stad, is in deze dagen grotendeels verwoest. De Slag om Nijmegen is beslist op 20 september 1944 tijdens de legendarische Waaloversteek. Nijmegen werd echter frontstad: een half jaar lang is de stad aangevallen door Duitse bommen en granaten. De frontlinie ten noorden van de stad Nijmegen liep dwars door de Betuwe en was ten gevolge van hevige gevechten voortdurend in beweging.

Uit angst voor een nieuwe grote geallieerde aanval zette de Duitse legerleiding op 2 december 1944 de Betuwe onder water. Wat overbleef was een sinister niemandsland op de plek waar ooit zo’n zestigduizend mensen hadden geleefd. Zij moesten nu elders een heenkomen zoeken. Niet alleen in de Betuwe gingen de gevechten door. Ook het gebied bij Groesbeek werd frontlinie en kwam derhalve onder hels vuur te liggen vanuit het Duitse Kleve en Reichswald. In totaal zijn uit Groesbeek, Beek, Millingen en omliggende dorpen bijna dertigduizend mensen geëvacueerd.

In januari 1945 bliezen Duitse troepen de Bandijk op om de geallieerde opmars te vertragen en kwamen de Ooijpolder en de Duffelt voor een groot deel onder water te staan. Het nog droge gebied aan de Nederlandse en Duitse kant lag bezaaid met veldgraven, kadavers, vernielde huizen en legervoertuigen. Honderdduizenden mensen in het Nederlands-Duitse grensgebied raakten op drift en moesten een half jaar lang schuilen en vluchten voor oorlogsgeweld en overstromingen.

Operatie Veritable en de Bevrijding

In februari en maart 1945 trokken de geallieerden vanuit Zuidoost-Nederland op naar de Rijn, waarbij Britten en Canadezen vanuit Nijmegen oprukten (Operation Veritable) en de Amerikanen meer zuidelijk, vanuit de omgeving van Roermond (Operation Grenade). In de voorbereiding op de aanval, die begon met operatie Veritable op 8 februari 1945, werden in het gebied tussen Grave en Mook onvoorstelbare hoeveelheden soldaten, voertuigen, munitie, brandstof en voedsel geperst. Volgens de meest recente berekeningen waren in het Rijk van Nijmegen vijfhonderdduizend manschappen samengetrokken. Vooraanstaande militair-historici spreken over de grootste aanval uit de geallieerde campagne in Noordwest-Europa. Nooit eerder is vanaf Nederlands grondgebied een offensief ingezet met zo’n omvang. Het begon met moordende gevechten in het Reichswald. Binnen zes weken groeide de geallieerde troepenmacht in vervolgoperaties uit tot meer dan een miljoen soldaten.

Alle registers werden opengetrokken: invasie, trommelvuur, man-tot-mangevechten, tankslagen, bombardementen, rivieroversteken en luchtlandingen. Een pandemonium voor zowel de gewone soldaat als de burgerbevolking. Toen op 23 en 24 maart 1945 bij Wesel de Rijn werd overgestoken kon de balans worden opgemaakt: 25.000 Britten, Canadezen en Amerikanen hadden het leven verloren of waren gewond geraakt. De verliezen aan de Duitse kant worden geschat op meer dan zestigduizend man. Ter ondersteuning van het offensief hadden de geallieerden talrijke bombardementen uitgevoerd, onder andere op Kleve, Wesel en Dinslaken. Er vielen duizenden doden; sommige steden en dorpen werden voor 97 procent verwoest. De overtocht over de Rijn markeerde het begin van het einde van Nazi-Duitsland. De geallieerden maakten een scherpe bocht naar links en bevrijdden Noord-Nederland en West-Europa. De laatste barrière was doorbroken.

Balans

Na de algehele bevrijding in mei 1945 kon de balans van het oorlogsgeweld ook hier worden opgemaakt. Gelderland telde destijds zo’n driehonderdduizend rechtstreekse oorlogsslachtoffers, volgens de definitie van het Nederlandse Rode Kruis: personen die het grootste gedeelte van hun bezittingen hadden verloren en in zeer behoeftige omstandigheden verkeerden. Het Gelderse aandeel besloeg 30 procent van het totale aantal slachtoffers in Nederland. Het Rijk van Nijmegen, Arnhem, de Zuidelijke Veluwezoom, de Betuwe en het westelijk deel van de Achterhoek waren het zwaarst getroffen. De bevolking van de huidige gemeenten Nijmegen, Berg en Dal, Heumen, Mook en Middelaar, Wijchen, Over-Betuwe, Druten, Lingewaard en Beuningen leefde vele maanden in oorlog en chaos. Elke dag kon het alle kanten op gaan. Bepalend was natuurlijk hoe de bevrijding had plaatsgevonden en hoe dicht men zich bij het front bevond. Het was een van de meest ingrijpende episodes uit de geschiedenis van het Rijk van Nijmegen.

WO2GLD zet zich in voor het versterken van de kwaliteit, samenhang en de samenwerking van de herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog in Gelderland.

Rechten

Wiel Lenders, directeur Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945, CC-BY-SA