De ENKA-fabriek binnen de Gelderse industrialisatie

In Gelderland herinneren vele monumenten ons aan het industriële verleden van de provincie. De industriële revolutie heeft grote gevolgen gehad voor de samenleving. Het zorgde voor een enorme stijging van de welvaart en veel mensen kregen toegang tot allerlei goederen en diensten. Ook de komst van de ENKA-fabrieken in Arnhem en Ede betekende voor veel inwoners een nieuwe levensstijl.

Opkomst Gelderse industrialisatie

De industriële revolutie kwam op gang aan het einde van de 19e eeuw. De uitvinding van de stoommachines en stoomtreinen maakten het gemakkelijker om te produceren en te vervoeren. Hierdoor konden garen gesponnen en stoffen gewoven worden. Daarmee ontstonden ook nieuwe beroepen, zoals fabrieksarbeiders, machinisten en stokers. Ook de komst van elektriciteit, waardoor telegrafie, gloeilampen en auto’s beschikbaar kwamen, veranderde het dagelijks leven radicaal.

ENKA in Arnhem

In Arnhem, de hoofdstad van Gelderland, dreigde de industrialisatie aan de stad voorbij te gaan. Het gemeentebestuur hechtte veel waarde aan het landschap van de stad en wilde deze niet verstoren door rokende, vieze schoorstenen. In 1911 kwam daar verandering in, doordat in kranten een krachtige stelling werd gecommuniceerd tegen deze achterhaalde en passieve opstelling van het stadsbestuur. Nog in datzelfde jaar werd door Dr. Hartogs de Nederlandse Kunstzijdefabriek in Arnhem opgericht, met als gevolg een tweede fabriek in Ede in 1922.

Treinstation

Voornamelijk een treinstation maakte het aantrekkelijk om ergens een fabriek te vestigen. Sterker, zonder de treinverbinding in Gelderland zou Ede vermoedelijk niet geschikt zijn geweest voor de ENKA-fabriek. De treinverbinding was niet alleen van groot belang voor de handel, maar ook om de broodnodige arbeiders bij de fabriek af te zetten. Voor het productieproces waren veel arbeiders nodig en deze werden geworven in de provincie Gelderland of elders in Nederland (in hoogtijdagen zelfs in Italië, Spanje en Turkije).

Sociaal & cultuur

De ENKA-fabriek speelde een bijzondere rol binnen de Gelderse industrialisatie. Niet alleen vanwege de economische ontwikkelingen, maar ook vanuit sociaal, medisch en cultureel opzicht. De ENKA-fabriek was de eerste fabriek van Nederland die een bedrijfsarts in dienst nam. Ook voor de mentale gezondheid van het personeel (en daarmee voor het belang van het bedrijf) ontstonden er steeds meer initiatieven en voorzieningen. Op en buiten het fabrieksterrein moesten allerhande soorten van vrijetijdsbesteding, zoals een zangkoor, bioscoop en het zwembad, het personeel tevreden houden.

De industriële revolutie kwam op gang aan het einde van de 19e eeuw. De uitvinding van de stoommachines en stoomtreinen maakten het gemakkelijker om te produceren en te vervoeren. Hierdoor konden garen gesponnen en stoffen gewoven worden. Daarmee ontstonden ook nieuwe beroepen, zoals fabrieksarbeiders, machinisten en stokers. Ook de komst van elektriciteit, waardoor telegrafie, gloeilampen en auto’s beschikbaar kwamen, veranderde het dagelijks leven radicaal.

Dit is een verhaal uit het eenmalige ENKA-magazine van mei 2022, dat verscheen ter gelegenheid van 100 jaar ENKA Ede. Lees ook de andere verhalen van deze special.

Bronnen en verder lezen

• Jan de Vries, ENKA industrialisering en modernisering vanaf 1911, MijnGelderland.

Rechten

Auteur: Elleke de Ronde, 2022, CC-BY-NC