“Je moet je eigen kost kunnen verdienen als vrouw."

Boekhoudkundig en cijfermatig sterk heeft ze in de jaren van haar huwelijk allerlei opleidingen gedaan, te beginnen met de Moedermavo, PD Boekhouden en vakcursussen over de sociale wetgeving. De FNV heeft in het leven van haar en haar man een grote rol gespeeld als werkgever en bepalend voor haar levenshouding: anderen helpen en juist diegenen die het minder hebben in de maatschappij. Ook haar bestuursfunctie bij de lokale PvdA-afdeling getuigt daarvan. Tot op de dag van vandaag is ze actief.

‘Het was gewoon zo’

Ik was het derde kind in een gezin van vier kinderen, twee broers boven mij en een zusje als nakomertje, 9 jaar na mijn geboorte. We woonden in een klein dorp, Spankeren, waar mijn vader een bakkerij had. Het was hard werken. Een dagje uit was er niet bij, en op zondag rustte je uit om zondagnacht al weer aan de slag te gaan.

Toen ik een jaar of 10, 11 was, kreeg mijn vader een ernstig hartinfarct en dat heeft ons hele leven omgegooid. Vooral voor mijn moeder was dat een zwaar gelag. Dat begrijp je als kind nog niet, maar later snapte ik beter wat een invloed die gebeurtenis heeft gehad. Van een middenstandsgezin dat het heel redelijk had, werden we ineens veroordeeld om te leven van een krediet van de gemeente op ons huis, want als zelfstandige ondernemer had mijn vader nergens recht op.

Ook het feit dat veel openstaande schulden uiteindelijk niet meer geïnd werden, was vooral voor mijn moeder een bron van irritatie. Dit heeft de basis gelegd voor mijn belangstelling voor de financiële kant van het leven. Mijn oma en opa, die naast ons woonden, hebben ons gezin bijgestaan omdat mijn moeder vaak ziek was. Mijn opa is van groot belang geweest voor mij en mijn oudste broer. Hij heeft ons de liefde voor de natuur bijgebracht en veel bijgedragen aan onze algemene ontwikkeling.

Het gebrek aan inkomen heeft tot gevolg gehad dat wij als kinderen moesten gaan werken zo snel als dat kon. Mijn broer mocht zijn ambachtsschool nog afmaken, maar moest daarna aan het werk. Voor mijzelf betekende het dat ik, hoewel ik goed kon leren en de meester bij ons thuis ervoor had gepleit dat ik naar het meisjeslyceum in Zutphen zou gaan, er bewust voor heb gekozen om toch naar de Huishoudschool te gaan. Ik heb dat gedaan omdat ik mijn ouders niet wilde belasten met de kosten van het reizen naar Zutphen. Wat ook wel een beetje meespeelde, was dat niemand in het dorp, en zeker de meisjes niet, naar het lyceum ging. ‘Dan had je ’t wel erg hoog in je bol!’

Het gevoel dat ik hieraan heb overgehouden is wel dat ik deze gemiste kans moest inhalen, en dat heeft mijn keuzes verder in het leven sterk bepaald.

‘Aan de slag’

Al voordat ik 15 jaar was, ging ik aan het werk bij een winkel in Zutphen. Dat heb ik een paar jaar gedaan, maar daar zijn dingen gebeurd die je nu een @MeToo-verhaal zou kunnen noemen. Je hield het vol vanwege het geld, maar ik vond het natuurlijk helemaal niks. Ongeveer twee jaar later raakte een buurmeisje, die bij de Spaarbank werkte in Dieren, zwanger en zij vroeg mij of dat werk niets voor mij was. Ik was gek op cijfers en ben daar gaan werken. Toen er later een bijkantoor in Rheden werd geopend, werd ik daar beheerster van: zo was ik al op mijn 18e filiaalhoudster van de Spaarbank.

Ik vond het geweldig, en hoewel ik een grote verantwoordelijkheid droeg, had ik daar niet veel last van. Je deed het gewoon. Ik trouwde in 1962 en moest eigenlijk stoppen, maar omdat ze niemand anders hadden, heb ik nog bijna 1 jaar doorgewerkt. Als ik toen zwanger was geraakt, dan had ik in ieder geval de klanten niet meer mogen zien, want dat vond men niet ‘representatief’ in die tijd. Je lacht er nu om, maar toen zette je daar geen vraagtekens bij.

Wij gingen in Arnhem wonen en ik ben nooit iemand geweest die ‘erg overstuur raakte als de ramen niet schoon waren’, dus het huishouden was duidelijk niet mijn ding. Ik miste mijn werk en het iets kunnen betekenen voor een ander. Ik ben naar bijeenkomsten van de vrouwenemancipatiebeweging gegaan en heb veel vrijwilligerswerk gedaan voor de FNV, waaronder Nederlandse taalles voor vrouwen van buitenlandse gastarbeiders.

‘Niet alleen huisvrouw’

Dat wat ik niet kon doen in mijn jeugd, ben ik wel op mijn 37e gaan doen: opnieuw in de schoolbanken en een diploma halen. Dat werd de 4-jarige Moedermavo die ik in 3 jaar heb gedaan. Ik had een heel sterk gevoel dat wij vrouwen niet alleen in het huishouden thuis horen, dus ik pakte die kans. Ondanks het feit dat mijn puberende kinderen en het hele huishouden daar aardig last van hadden. Tijdens mijn vrijwilligerswerk had ik veel vrouwen ontmoet die ongelukkig waren in hun huwelijk, maar niet weg konden omdat ze geen eigen inkomen hadden en meestal ook geen opleiding van enige betekenis hadden gevolgd. Voor mijzelf en voor mijn dochter was mijn boodschap heel duidelijk: je moet ervoor zorgen dat je je eigen kost kunt verdienen. Dan had je de vrijheid om weg te gaan uit een situatie waarin je niet gelukkig was. Het volgen van een opleiding en het contact met de vrouwen onder elkaar, maakte dat vrouwen zelfbewuster werden en zich meer vrijheid gingen toe-eigenen.

Zelf had ik geluk, want mijn man heeft het altijd bevorderd dat ik mijzelf ontwikkelde, studeerde, een baan aannam, ook in de tijd dat je daar als vrouw scheef voor werd aangekeken. En wat ook wel hielp, is dat de kinderen thuis kwamen van school met allerlei vragen waar je geen antwoord op wist te geven, dus heb ik naast Nederlands, Engels en wiskunde ook geschiedenis en aardrijkskunde gedaan en dat was zo interessant en gaf zoveel meerwaarde. En van de Huishoudschool? ‘Tja, ik kan natuurlijk prima een overhemd strijken….’

‘Allergisch voor dwang’

Naarmate ik ouder werd, werd ik mij wat meer bewust van alles wat ‘men’ vond van wat een meisje en later een getrouwde vrouw moest, wat de kerk je voorschreef of je baas.

De kern van mijn verzet daartegen ligt in een gebeurtenis die in ons gezin plaatsvond, bovenop al het onrecht dat ik al ervaren had. Mijn broer werd verliefd op een katholiek meisje, wat op zich al een ramp was. Ze raakte ook nog eens zwanger — toestanden! — en mijn broer moest katholiek worden, anders konden ze niet trouwen. In de kerk moest ze naar een bijaltaar, want het grote altaar was alleen voor onbevlekte meisjes. De priester kwam naar ons huis met zijn witkwast om de kamer waar ze introkken te zegenen… dus nee, gelovig zou ik mezelf niet willen noemen.

Ook mijn man hechtte er niet aan, want zijn vader was in de oorlog omgekomen en de kerk in Enkhuizen heeft zijn moeder met drie kinderen behoorlijk in de steek gelaten. Het is allemaal zo dwangmatig, dat geloof. Ik heb dat altijd gehad, dat ik me afvroeg waarom het alleen maar op één manier kon of mocht. Ik vind niet dat mensen het recht hebben zich met mij te bemoeien of met mijn keuzes of hoe ik moet denken. Of dat nu vooral mijn karakter is of dat ons gezin en de tijd waarin we leefden daar invloed op heeft gehad? Mijn jongere zus bijvoorbeeld is heel actief in de kerk en helpt in een hospice. Aan de andere kant: zij kwam er wat later in haar leven achter dat zij lesbisch was - ze was getrouwd en had twee kinderen - en mijn man en ik waren eigenlijk de enige in onze familie en wijdere omgeving die dit accepteerden.

‘Weer een echte baan’

Ik had al langere tijd mijn man geholpen met zijn werk als PV’er bij het Sociaal Fonds Bouw. Hij was goed in het luisteren naar alle verhalen en de bouwvakkers adviseren en ik deed het hele financiële gedeelte gewoon vanuit huis, allebei. De controleur die geregeld op bezoek kwam, kende mij natuurlijk goed. Mijn man attendeerde mij op een dag op een vacature in Arnhem bij het FNV en ik heb de stoute schoenen aangetrokken en gesolliciteerd.

Ik was de enige vrouw tussen allemaal mannen en de reden dat de keuze op mij viel, was dat de plek die ik moest opvullen niet de makkelijkste was. De coördinator die over deze vacature besliste, was ook de man die al jaren bij ons de controle kwam doen en hij had er alle vertrouwen in dat ik me goed zou redden in deze functie. En dat is ook prima gelukt; ik heb het bestuur betrokken bij allerhande taken en met de bouwvakarbeiders kon ik altijd al goed opschieten. Ik heb dat 8 of 9 jaar met heel veel plezier gedaan. Op enig moment kwam er in Zevenaar bij het Arbeidsbureau een functie vrij en daar heb ik ook een geweldige tijd gehad. Die vrouwen daar waren niet veel gewend, en bij mij kwamen in de winterperiode wel 60 of 70 man hun werkbriefjes inleveren, en dat deed ik met gemak allemaal.

Helaas kwam mijn functie te vervallen door veranderde wetgeving en ik kon met 55 jaar in de VUT, maar dat leek me helemaal niks en mijn man ook niet. Dus toen hij werd gevraagd voor een bestuursfunctie in het plaatselijke PvdA-bestuur, heeft hij hen op mij gewezen – zonder dat ik dat wist, hoor – en ben ik de volgende 10 jaar penningmeester geweest bij het PvdA-bestuur in Zevenaar. Ook hier heb ik een geweldige tijd gehad en nog hebben we contact.

In al die jaren van betaalde arbeid heb ik diverse diploma’s gehaald, waaronder het Praktijkdiploma Boekhouden en veel cursussen over de sociale wetgeving: het voortdurend blijven leren was belangrijk. En ook nu nog ben ik vrijwilliger voor de Nierstichting; je inspannen voor een ander zit er bij mij ingebakken.

‘Zo kan het ook’

Mijn kleindochter moest onlangs voor een onderzoek in het kader van haar studie mensen interviewen over bepaalde sociale aspecten en zij wilde mij daarbij hebben. Op mijn vraag waarom ik? zei ze: “Omdat jij altijd een mening hebt”. Dat vat wel mooi samen hoe ik in het leven heb gestaan en nog sta. Je moet je durven uitspreken over zaken en je moet je eigen weg volgen in het leven. Zo heb ik mijn zoon en dochter ook opgevoed, en kijkend hoe zij terecht zijn gekomen… ze hebben allebei veel bereikt in het leven, goede banen, en ook hun kinderen hebben dat meegekregen. Een van mijn kleindochters doet naast natuur- en sterrenkunde ook nog filosofie en de presentatie van haar eindscriptie mocht ik meemaken. Ik had een klein gesprekje met haar mentor daarna en die constateerde dat de appel niet ver van de boom was gevallen.

Mijn vader zou dit geweldig hebben gevonden; mijn loopbaan en die van mijn dochter en kleindochters. Je moet wel de ruimte krijgen van je partner, dat zie ik gelukkig bij mijn zoon en dochter in hun gezinnen en dat was bij mij ook het geval. En je moet ook het vertrouwen krijgen van mensen in je omgeving; die moeten je een kans geven en gunnen. Liesbeth den Uyl is in dat opzicht wel een voorbeeld geweest voor mij van: ‘Zo kan het dus ook’.

En het waren niet alleen de mannen of instituties die conservatief waren. Ook de vrouwen onderling hielden elkaar klein, gunden elkaar die vrijheid niet en veroordeelden vrouwen die gingen werken al snel. Veel is er inmiddels veranderd, dat zie ik gelukkig aan de vrouwen om mij heen, maar ook daar zitten verschillen: de een kan niet wachten tot ze een kindje krijgt en de ander wil veel liever verder studeren of carrière maken. En jongens hoeven nog steeds zo’n keuze niet te maken. De emancipatie is nog niet af.

Dit interview is gehouden in kader van het Oral History Project Educatie en Emancipatie (vanaf najaar 2023).

Bron:

• Verhaal op basis van interview met mevrouw Kitty Horsman op 11 september 2023 in Zevenaar door Conny van der Molen, lid van de Werkgroep Oral History Gelderland.

Rechten

Conny van der Molen, Oral History Werkgroep Gelderland, CC-BY-SA