Een nieuwe techniek van Johannes Teyler (1648-1709)

Bloemenboeket in vaas

Het Valkhof Museum bezit een uitgebreide collectie kunstwerken op papier. Vanwege de kwetsbaarheid van deze werken, die zeer lichtgevoelig zijn, kunnen ze slechts af en toe worden tentoongesteld. Een bijzonder onderdeel van deze verzameling bestaat uit tientallen prenten uit het laatste kwart van de 17e eeuw, gedrukt in kleur. Deze prenten tonen diverse onderwerpen, zoals planten, vogels, landschappen en stadsgezichten. Ze zijn nauw verbonden met Jan Teyler, een van de meest intrigerende en raadselachtige figuren uit het 17e-eeuwse Nijmegen.

Pionier

Jan Teyler wordt gezien als de 'uitvinder van de meerkleurendruk'. Hij ontwikkelde een techniek waarbij hij een enkele gegraveerde koperen plaat met speciale drukinkten inkleurde. Vervolgens werd deze plaat op papier of linnen afgedrukt, een arbeidsintensief proces. Korte tijd later werd deze methode vervangen door een efficiëntere techniek waarbij meerdere koperen platen in drie hoofdkleuren over elkaar heen werden gedrukt.

Professor in Nijmegen

Teyler werd in 1648 geboren als zoon van een Schotse huursoldaat. Zijn vader vestigde zich later in Nijmegen en runde daar een grote herberg aan de Grote Markt, genaamd 'Het Hert'.

Jan Teyler studeerde filosofie en wiskunde aan de Nijmeegse universiteit, de 'Kwartierlijke Academie', en werd in 1670 professor. Naast zijn wetenschappelijke werk hield hij zich bezig met krijgskunde en vermoedelijk ook met experimenten in druktechniek. Mogelijk werkte hij hierbij samen met Pieter van Call, een landmeter en horlogemaker.

Na de Franse inval werd de universiteit in 1672 tijdelijk en in 1678 definitief gesloten. Teyler trad vervolgens in dienst bij de Grote Keurvorst van Brandenburg, waar hij eerst als militair diende en later wiskundeles gaf aan de keurvorstelijke prinsen.

Atelier en kleurendrukkerij

Rond 1680 sloot Teyler zich aan bij de Bentvueghels, een Nederlandse kunstenaarsvereniging in Rome. Hij reisde naar het Nabije Oosten en Egypte en keerde daarna terug naar Nederland. Hier vroeg hij een patent aan voor het in kleur bedrukken van papier en zijden stoffen en opende een eigen atelier. Dit was onder andere gevestigd in kasteel Huis te Blotinge in Rijswijk.

In zijn atelier werkten de Nijmeegse tekenaars en graveurs Jan van Call (zoon van Pieter) en Mattheus Berckenboom. In 1698 werd het bedrijf, dat zich vooral richtte op het bedrukken van zijden en linnen stoffen, opgeheven.

Teyler keerde terug naar het leger en stierf in Pruisische dienst. Van Call en zijn zonen Jan junior en Pieter junior bleven als topografisch tekenaars werken in Den Haag. Berckenboom keerde terug naar Nijmegen, waar hij kleurrijke stadsgezichten en omgevingsprenten drukte.