Stoomgemalen aan de Nieuwe Schans

Nieuwe Schans 1, Alphen aan de Maas

Nieuwe Schans bij de Maas op een kaart uit 1663

Kaart met drie sluizen en de Maasbommelse watermolen (op de kaart M.Wat.M). De Greffelingse Sluis (1) werd later Maasbommelse Slui...

Foto 2/5

Bouw van het Rijksgemaal bij Rijkse sluis

Foto 3/5

Stoommachine Rijksgemaal

Foto 4/5

Leeuwens gemaal

Foto 5/5

Het buurtschap Nieuwe Schans bij Alphen aan de Maas dankt haar naam aan een fort dat hier rond 1580 werd gebouwd op initiatief van Willem van Oranje. Daarmee wilde hij de Spaanse troepen tegenhouden die van over de Maas hier hun strooptochten hielden. De schans was opgebouwd met grond, die bij hoog water ook weer werd gebruikt om dijken te verstevigen. Toch is het buurtschap Nieuwe Schans ook in de eeuwen daarna nog steeds op de kaart te vinden.

Op deze plaats werd ook al eeuwenlang het overtollige water uit het Land van Maas en Waal afgevoerd. Toen in 1300 het land omringd werd door dijken, moesten daarin afsluitbare openingen (sluizen) worden gemaakt om het water te lozen in de rivier. In verband met de lagere waterstand was de Maas daarvoor het meest geschikt. Het gebied loopt vanaf Nijmegen naar het Westen af.

Leeuwense Sluis

Hertog Reinoud II van Gelre maakte in zijn dijkbrief van 1321 bekend dat het water via een wetering vanaf Beuningen naar de Maas bij Dreumel moest gaan stromen. Maar het water werd hier in Alphen in de Maas door de zogenaamde Greffelingse Sluis (zie afbeelding 2) geloosd. Toen deze sluis in 1650 in verval raakte, maakte men een nieuwe sluis ernaast, de zogenaamde Rijkse Sluis. Voor het water uit de polders bij Boven - en Beneden Leeuwen, Wamel en Puiflijk groef men nog een aparte wetering met een uitloop op het punt waar u nu staat: de Leeuwense Sluis.

Watermolen

De uitwatering verliep alleen goed, als het water in de Maas lager stond dan in de weteringen. Om dit probleem op te lossen bouwde men op de grens met het dorp Maasbommel een watermolen, die het water kon oppompen in een boezem. Vanuit deze boezem dicht bij de dijk kon het water wegstromen. Daarvoor werd de Greffelingse Sluis (1) weer in gebruik genomen met de naam Maasbommelse sluis (4).

Stoomgemalen

Na 1840 werden stoommachines voor meerdere doeleinden gebruikt. Ook bij Dreumel bereikte men goede resultaten met een stoomgemaal. Op de plaats van de Maasbommelse Watermolen kwam in 1867 een stoomgemaal. Bij de Rijkse Sluis werd in 1914 het Rijksgemaal gebouwd. Het Leeuwens gemaal (1914) ging het water door de Leeuwense Sluis wegpompen. Ondanks de werking van de stoomgemalen bleef de afwatering van dit gebied problematisch. Bij de ruilverkaveling in de vijftiger jaren van de vorige eeuw werden de gemalen vervangen door het elektrisch gemaal Quarles van Ufford tussen Alphen en Dreumel. Het Maasbommels gemaal op de hoek Nieuweweg/Dijkgraaf de Leeuwweg is ontdaan van zijn machines en schoorsteen en is in gebruik als woonhuis. Het Rijksgemaal heeft nog even dienst gedaan als smederij, maar is na een brand nu vervallen tot ruïne. De Maasbommelse Sluis/Greffelingse Sluis is nog intact. Het Leeuwens gemaal, thans Brasserie 't Anker, is van buiten nog authentiek. De uitvliet en de bijbehorende sluis is verdwenen.

Tekst: Werkgroep Historisch Alphen aan de Maas