Het recht op een dijk

In 1356 besluit de hertog van Gelre aan Putten en Nijkerk dijkrecht te geven: het recht én de plicht om het land te beschermen tegen de zee. Tot 1611 is de dijk van aarde (klei en zand). Daarna komt er versteviging met houten palen. De paalworm zorgt in de achttiende eeuw voor veel problemen: de wormen verzwakken grote delen van de Nederlandse dijken. Daarom wordt de dijk vanaf 1751 van steen gemaakt. Ondanks de verbeteringen aan de dijk breekt deze regelmatig door tijdens stormen en hoog water, bijvoorbeeld in 1776, 1825 en 1916.

Nadat de eerste dijk is aangelegd wordt het mogelijk het water in de polder kunstmatig te beheersen. Dit is geen gemakkelijke opgave. De ene zomer is de polder te droog, de andere te nat. Eerst worden de sloten uitgebaggerd, maar dit heeft onvoldoende resultaat. Daarom wordt in 1863 een windwatermolen gebouwd, die grotere hoeveelheden water kan verplaatsen. Nadat het bovenstuk van deze molen in 1874 afbrandt door blikseminslag wordt de molen weer opgebouwd, maar dit blijkt toch onvoldoende te werken.

Het polderbestuur kiest daarna voor een duurdere maar beter werkende oplossing en laat een stoomgemaal bouwen. Het stoomgemaal wordt vernoemd naar de hertog van Gelre die Nijkerk in 1356 dijkrecht verleende: Hertog Reijnout. Het stoomgemaal doet dienst van 1883 tot 1983. In 1983 wordt een nieuw elektrisch gemaal in gebruik genomen, maar het stoomgemaal staat nog zo’n tien keer per jaar ‘onder stoom’ tijdens maaldagen voor publiek en wordt bij heel slecht weer af en toe nog in werking gesteld om extra water af te voeren. Het is het enige nog werkende stoomgemaal met buitenschepraderen in West-Europa.

Leestips:

• Frank van Dooren, Landschappen van Nijkerk-Arkemheen (Nijkerk: Uitgeverij G.F. Callenbach bv, 1986).
• Frank van Dooren, De geschiedenis van het Nijkerkse stoomgemaal Hertog Reijnout (Nijkerk: Stichting Stoomgemaal Arkemheen, 1994).
• W.J. Hagoort, De Gelderse zeepolder Arkemheen. Namen van bouw-, hooi- en weilanden, boerderijen, beken en wegen. Gemeenten Nijkerk en Putten (806-2002). Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, 2006 (Zutphen: Uitgeversmaatschappij Walburg Pers, 2006).
  
• Wim Hagoort, Het hoofd boven water. De geschiedenis van de Gelderse zeepolder Arkemheen. Gemeenten Nijkerk en Putten 1356 (806)-1916 (Nabij Producties, 2018).

Rechten

Museum Nijkerk, CC-BY-NC