Crossdressing in de vroegmoderne tijd

Wie zijn deze vrouwen?

In de Nederlandse gerechtelijke documenten en scheepsjournalen zijn 153 beschrijvingen teruggevonden van vrouwen die gepoogd hebben een deel van hun leven als man door het leven te gaan. Na ontdekking volgde regelmatig rechtszaken omdat, met de Bijbel als achtergrond, dit als een strafbaar feit werd gezien. De keuze voor deze transformatie was voor vrouwen eeuwenlang een reële en alom bekende ontsnappingsmogelijkheid in moeilijke omstandigheden. Er waren zelfs volksliederen die hierover gingen zoals ‘Daar was laatst een meisje loos'. De traditie was het meest aanwezig in Noordwest-Europa, waaronder Nederland. In het zuiden van Europa lag de huwelijksleeftijd lager en werden ongehuwde meisjes meer beschermd en bewaakt.

Uitweg uit moeilijke omstandigheden

Uit onderzoek blijkt dat de verklede vrouwen tussen de 16 en 25 jaar oud zijn op het moment dat zij besloten om van sekse te veranderen. Als adolescent van de lagere klasse was het gebruikelijk dat de meisjes hun eigen kost moesten verdienen. Als dit mislukte was er weinig om op terug te vallen. Daarbij bleken de meeste vrouwen wees of halfwees of hadden in hun jeugd moeilijkheden met de familie gehad. Voor berooide meisjes die niet als prostituee door het leven wilden gaan was er niet veel keus dan om als man te leven.

Er waren veel meer en beter betaalde banen voor mannen zoals matroos of soldaat. Onder de matrozen die onder Michiel de Ruyter meevoeren op de tocht naar Chatham zijn meerdere als mannen verkleden vrouwen gevonden onder de gesneuvelden. Vaderlandsliefde kon hierbij natuurlijk een motief zijn. Het verkleden als man gaf echter ook meer bewegingsvrijheid en mannelijke privileges.

Na hun kennismaking met die bewegingsvrijheid in letterlijke en figuurlijke zin besloten sommige vrouwen dan ook om hun vermomming een meer permanent karakter te geven. Sommige vrouwen probeerden hun echtgenoot te volgen door aan boord te gaan van een schip van de VOC. De liefde voor een andere vrouw werd zelden als motief aangegeven. Mogelijk omdat zo'n argument als zeer ongunstig werd beschouwd tijdens een rechtszaak.

Maria van de Gijssen (1720? - na 1743) alias Claes van der Gijss

Volgens haar eigen verhaal groeide Maria van de Gijssen op in een armen- en weeshuis in Rotterdam, waar ze naaister leerde te worden. Helaas lukte het haar niet om aan het werk te komen. Zij bedelde langs de boerderijen op de Veluwe met slechts vodden aan haar lijf. Voor de rechtbank vertelde zij "dat een boer haar een broek en een ander haar een wambuis hadden gegeven en dat ze zeiden: 'ze zou nu maar soldaat worden'". Maria werd door een vrouw dronken gevoerd waarna deze haar een dienstcontract als soldaat bij het regiment van generaal-majoor van Ginstra had laten tekenen. Zij kreeg als loon vier rijksdaalders.

Maria vluchtte uit het leger toen ze merkte dat haar helpster haar verraden had. Op het platteland werd ze als deserteur gearresteerd door een vaandrig die haar overleverde aan de schout van het Gelderse dorp Brummen. Maria viel als deserteur onder de militaire rechtspraak maar als vrouw onder de civiele rechtspraak. Uiteindelijk besloot het provinciaal gerechtshof haar te berechten voor identiteitsfraude en werd zij veroordeeld tot verbanning uit het gewest Gelderland. Het is onbekend wat er daarna van Maria geworden is.

Francina Gunningh Sloet (1783-1824) alias Frans Gunningh Sloet junior, heer van Amerongen

Francina Gunningh Sloet, een buitenechtelijk kind, werd tot haar zevende door haar grootmoeder opgevoed. Na ontslagen te zijn als dienstmeid in Parijs, reisde ze alleen terug naar Holland. Een herbergierster adviseerde haar om zich in mannenkleren te hullen. Onderweg werd Francina echter gearresteerd door de politie, die haar als deserteur beschouwde omdat ze geen papieren kon tonen. Ze werd gedwongen dienst te nemen in het Franse leger.

Na haar ontsnapping uit het leger diende ze vrijwillig in het Duitse korps, maar haar ware identiteit werd ontdekt toen ze gewond raakte in het hospitaal. Ontslagen uit het leger keerde Francina in mannenkleren terug naar Nederland, waar ze aanvankelijk als kleermaker werkte voordat ze dienst nam in het Nederlandse leger.

Francina nam deel aan gevechten in het Beleg van Kampen, Coevorden en Deventer. Onder de vermomming van Frans Gunningh Sloet junior, heer van Amerongen, verloofde ze zich met de dienstmeid Alida Landeel uit Zutphen. Toen Francina uit dienst trad, probeerde ze het contact met Alida te verbreken, maar Alida hield haar aan de belofte. Francina slaagde er niet in de benodigde papieren voor het huwelijk te verkrijgen, wat leidde tot de ontdekking van haar bedrog en ware identiteit. Als gevolg daarvan werd de ontmaskerde vrouw veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf.

Bronnen:

Vrouwen in mannenkleren, de geschiedenis van een tegendraadse traditie, Europa 1500-1800, Rudolf Dekker en Lotte van de Pol, Wereldbibliotheek, 1991, ISBN 90 28415572.

Huygens ING, 'Gijssen, Maria van de', in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.

Huygens ING, 'Broese Gunningh, Francina', in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.

Women in War: Images of Women in the Anne S. K. Brown Military Art Collection, Brown University Library.

DBNL, Uytertse hylickmaeckers, liedboek circa 1690, p. 65.

DBNL, Liedtekst ‘Daar was laatst een meisje loos’.

Schooltelevisie, De tocht naar Chatham: Nederlandse aanval op Engelse oorlogsvloot, 13 februari 2013.

Rechten

Olga Spekman, CC-BY